Aukeratutako atala ◊ Etnografia ◊

Gabonak amaitu dira eta berarekin batera bi artikulu ekarri ditugu, Olentzerori buruz. Lehenengoa Bittor Kapanagak idatzitakoa da eta bertan Barandiaranen proposamen etimologikoa ekarri du gogora: Oles aroa, oles egiteko aroa (agurtzeko aroa). Beraz, bere ustez ere, Olentzaroa egokiagoa litzateke. Ondoren Felix Mugurutzak Deian gazteleraz egindako artikulua, non esaten duen pertsonaia bat baino Gabonetan erretzen den egurra ordezkatzen duela.

Bittor Kapanaga: Olentzaroa

Joan diran Gabonak egundoko jatorrenak izan dira gure artean. Eta esanbeharrezkoa da , jai eratze, arte kontu ta musika gaiak (eta euskereak era batez) auspo indartsu bar daukela Otxandion: Don Emilio, eskolako irakaslea, gaztea ta erriko semea, dana bihotza ta sensibili-dadea. Aurten, San Tomas egunean Olentzaro ateratzea otu jakon. Batzuek, ez egoala astirik esaten eben;  baina gazteontzako ez dago ezinik. Hiru egunean, baimenak, kantu saioak eta behar zan guztia.

Gabon bezperan, Olentzaroari buruz itzaldi bat. Olentzaro zer dan esate zaharretan: menditik jaisten dan sugin bat, ahurpegi baltz, begi gorri eta besapean ota edo ginarra txorta bat. (Mozkorkeria, geroago erantsitakoa da). Izena: “Olentzaro”, Barandiaran eta beste jakitun gehienak dinoen legez, eta ez erdal kutsuzko “Olentzero”. Eginkizuna: etxerik etxe Gabon suak izetu, eta Mesiasen etorrerea gomutarazo holan. Izenaren etimologia: Barandiaranen eritxiz, “Oles Aro”, edo etxerik etxe oles egiteko aroa.

Barandiaranek berak, orain amabi urte inguru, Olentzaro dala ta, Donostian egin eban itzaldi baten, hauxe esaten eban: mito hori ez dala personaje bat edo jainkoizun bat. Bere eritxiz, urtearo baten gomutagarrari bat baino ez dala, urte garai bat adierazoten dauala, Gabon garaia, alegia. Eta bide horretan, “Oles Aro” da gure Gabonen deiturarik egokiena, sasoi hori dalako oleska ibilteko aroa.

…

Felix Mugurutza: Sobre el Olentzero como símbolo del solsticio de invierno

Euskal museo bik erromatar emakumearen erakusketa bat egin dute, Extremadurako bi erakundeekin batera. Eta zergatik ez “Emakume bikingoa”? edo “Frantziar emakumea”? (bikingoak edo napoleondarrak hemen ere egon ziren eta).

Euskaldunok geure hizkuntzari eutsi bagenion, seguruenik beste gauza askori eutsi geniolako izan zen: euskal senari, elkarri laguntzeari, auzolanari… hau da, erromatar inperioarekin zerikusi gutxi zuten gauzei eutsi genien, bestela ez dago erromatarrak pikutara joatea eta guk gureari eustea ulertzerik.

Bestetik Mari Karmen Basterretxeak proposatu duen matrilinealismoa hemen egon behar izan da, bestela gurean emakumeak izan duen zentralitatea nola azaldu? Eta Gimbutasek proposatu duen teoria, hau da, Europan orain dela 6.000 urte ez zegoela borroka aztarnarik (harresiak…) ez al dago horrekin lotuta? Hau da, matrilinealismoa Europan atzerantz joan dela apurka-apurka ia galdu arte?

Eta nola azaldu Ertaroan hemengo emakumeen kontra Inkisizioa zergatik aritu zen hain gogor, Iparraldean zein Hegoaldean, beste inon ez bezala?

Eta nola azaldu etxeetan ikusi dugu gure amen eta amonen/amamen/amatxien burujabetza maila handiak, ondoko herrialdeetan ikusi ez duguna?

Ez dugu hori guztia aztertu, landu eta jaso beharko? Ez dugu euskal senari eta nortasunari zukurik atera behar, gure izateko era biziberritzeko?

Ba ez, hobeto kanpokoak gurera ekarri. Kanpoekin berdindu. Hemen erromatarrak egon ziren bai, baina zapaltzaile eta okupatzaile gisa, orain espainiar eta frantziarrak dauden bezala. Eta kultur politika kolonizatua dugunez,  Meridako bi erakundeekin batera Irungo Oiasso Museoak eta Bilboko Museo Arkeologikoak “Mujeres en Augusta Emérita-Emakumeak Augusta Emeritan” erakusketa antolatu digute. Material gehiena Extremaduratik dator baina hemengo zerbait sartu dute, argi gera dadin, hangoak bezain erromatar izan garela, madrildarrak bezain espainiarrak alegia.

Gainera, Gararen artikuluaren izenburua euskal emakumeentzat iraina da, “Una mirada a la mujer romana: de la prostituta a la emperatriz” (baina gero hemengo emakumeak aipatuz). On line izenburu hori kendu dute). Ba, ez bata eta ez bestea, euskal emakumeetan, denetarik egon bada ere, beste estiloa izan du eta badu: emakume burujabea!

Berria

«Sinesmenen balioak berreskuratu behar ditugu»

Euskara eta euskal kultura ongi ezagutzen ditu Joseba Aurkenerenak (Donostia, 1956). Historialaria da, euskara irakaslea, eta euskal kulturari buruz idazten du; sinesmenez, batik bat. Gaur Baionako Epaiskan ariko da, 19:00etan.

Sinesmen zaharrei buruz mintzatuko zara. Oso aspaldikoez?

Ariko naiz euskaldunen mundu ikuskerari buruz, nola ikusten zuten izadia eta beren burua bera ere. Zein ezaugarri izan duten sinesmenek: panteista, monoteista, naturalista, animista… Ezaugarri horiek nola garatu ziren eta animismoak zer-nolako indarra duen egungo euskara bizian.

Zer da animismoa?

Artzaintzatik nekazaritzara igarotzean sortu zen animismoa. Naturalismoa da naturan dauden elementu guziak sakratuak direlako ustea, eta elementu horiek jainkotzat hartzea. Animismoan pentsatzen dute izadiko elementuetan badirela izaki magikoak, eta horiek dira benetan sakratuak direnak. Esate baterako, naturalismoan lurra gurtzen zuten; animismoan, lurraren irudia gurtzen da: Mari.

Hizkuntzan zein eragin izan du horrek?

Euria ari du esaten dugu. Ari horrekin, nor edo nor-nori erabiltzen da, baina fenomeno atmosferikoak salbuespena dira. Hor badago subjektu eliptiko bat; Egu edo Ortzi da hori sortzen duena. Beraz, Euria ari du: nork? Eguk edo Ortzik. Bestalde, izadiaren elementuak jainkozkotzat hartzen dira. Elementu horiek bizirik baleude bezala erabiltzen dira, eta, benetan, bizirik daude euskal ikuspegi zaharraren arabera.

Dualismoa ere hortik heldu da?

Euskaldunak guztiz manikeistak gara. Hasieratik daude lurra-itsasoa, eguzkia-ilargia edo euskalduna-erdalduna. Ahari talka bat bezala da: beti daude bi mundu elkarren kontra ari direnak, eta etengabeko borroka horretatik sortzen da garen guztia. Kosmos ikuskera bat da.

(…)

Historiaren arabera martiri bat izan zela diosku, Sizilian baina gauza batzuek zalantza sortzen dute: Nola da posible handik etorrita izanda hemen hainbeste indar izatea?  Zer zerikusia izan dezake andra martiri bat makilekin? Eta kolpeekin?

Ikerle batzuek diotenez, makilekin lurra kolpatzearen atzean ideia bat igaro da belaunaldiz belaunaldi: hain zuzen ere, negu gogorraren erdian lurrari deitzea, esnatzeko, berpizteko, udaberria berriz ere etortzeko, emankortasuna berriro itzul dadin. Horregatik, Agate Deuna emakumeen eta emankortasunaren ikurra da, lurra bezalaxe. Hau da, baliteke kristau martiria baino askoz gauza zaharragoa izatea, hasierako nekazaritzaren tradizioren bat.

Euskararen munduan: nola ospatzen dugu Agate Deuna

Agate Deuna martiria Sizilia irlan jaio zen k.o. 230. urtean. Garai hartan Siziliako nagusi zen Quintinianori begitik sartu omen zitzaion. Honek ahalegin guztiak egin zituen neskaren bihotza irabazteko baina alferrik., Jaungoikoari eskeinia baitzegoen. Ezin zuela neska lortu eta, neke eta oinaze gogorrak sufriarazi zizkion; ezagunena bi bularrak moztea. 251. urtean hil zen, 21 urte zituela. Haurtxoen eta bularretako gaixotasunen bat duten emakumezkoen babeslea da. Suteen kontrako abokata ere bada zenbait herritan:“http://b07lehenhezkuntza.wordpress.com/2009/02/04/agate-deunaren-bezperan/”

Urtero otsailaren 4an, Agate Deunaren bezperan, Euskal Herriko hiri eta herrietako kaleak kantuz bete egiten dira. Haurrak eta helduak kalez kale ibiltzen dira koplak abesten. Makil bat daramate eskuan eta lurraren contra kolpekatzen dute abestiei ritmoa emanez. Normalean abeslariak korroan jartzen dira eta askotan euskal jantzi tradizionalak daramate.

(jarraitzen du)

Hala ere, beti izan da

Hegoaldean Madrilgo errege batek mahatsaren salmenta handitzeko asmatu zuen tradizioa jarraitu beharrean (12 kanpaiak jotzean mahats bana hartzea) hemen baditugu beste ohitura batzuk. Mikel Burgiren blogean artikulu interesgarri bat agertzen da, proposamen batekin. Berak dioenez urtea hastean neska-mutikoak iturrira joaten ziren ur bila, eta gero ur hori etxeetan banatzen zuten, bertso eta kanten artean.

Izan ere, urtearen etimologia argi dagoela dirudi: UR-TEA, hau da, uraren aldia. Urak bizitza ezin hobeto islatzen du: etengabe mugitzen ari den energia, etengabe berriztatzen dena eta, aldi berean, berdina dirudiena.

Mikelek ohitura hori etxe guztietan berreskuratzea proposa du: ura hartu, banatu eta “ur goiena, ur barrena, urte berri on” esanez.

Gizona emakumearen aurka altxatu zenean gizona izateari utzi eta mundu honen atzerakadari hasiera eman zitzaion. Izan ere, emakumearekiko bortizkeria, bortizkeria guztien sorburua da, emakumeek natura ordezkatzen dutelako, emakumeek herriak ordezkatzen dituztelako, emakumeak etorkizunaren bermeak direlako.

Euskalerrian izan genuen eredu kultural matrilineala atzera beharko genuke? eremu patriarkalaren aurrekoa izan omen zen eta horri esker milaka urtetan iraun genuen.

“atzera” iragana etorkizunarekin lotzen digun hitza.

Idoia Arrieta eta Jasone Mitxeltorena larunbat honetan, 23an, Elgoibarren egingo den jardunaldiaren hizlarietako bi dira:

11:30etan IDOIA ARRIETAk 1200. urtean Gaztelak Nafarroaren mendebaldeko lurrak konkistatu zituenekoaz berba egingo digu. Gertaera horrek nolako haustura ekarri zuen, eta, harrezkero, esparru politikoan eta herritarren artean gertatu diren zatiketetan izan duen eraginaren berri emango digu. Errelato historiko interesatuez eta datuak ezkutatzeko ahaleginen nondik-norakoez ere jardungo du.

12.30etan JASONE MITXELTORENAk Euskal Herriko izaeran ardatz eta oinarri dauzkan auzolanaren kultura gaurdaino ze eratan heldu zaigun eta aurrera begira, ezinbesteko euskarria norainoko den gogora ekarriko digu, bere Auzolanaren Kultura liburua abiapuntu hartuta.

—

Izenematea debaldekoa baina bidali whatsapp bat 653 474 850 telefonora.

Bazkarirako 10 euroko ekarpena (edo norberak ekarrita) eta hizlarientzako borondatea.

Pablo Sastre eta Juan Martin Elexpuru larunbat honetan, 23an, Elgoibarren egingo den jardunaldiaren hizlarietako bi dira:

9.45ean PABLO SASTREk Batzarra, gure gobernua saiakera liburutik abiatuko da eta elkar zaindu beharraz, auzolanaz, komunaz jardungo du. Bere erreflexioak orainera ekarriko dizkigu bita, jardunaldiari premiazko oinarria ezarriz.

11.30etan JUAN MARTIN ELEXPURUk argitaratu berri duen Euskararen aztarnak Sardinian? liburua aurkeztuko digu, eta Iruña –Veleiako aztarnategi arkeologikoaren gorabehera eta auziaz ere jardungo du.

—

Izenematea debaldekoa baina bidali whatsapp bat 653 474 850 telefonora.

Bazkarirako 10 euroko ekarpena (edo norberak ekarrita) eta hizlarientzako borondatea.

Ignacio Almudevar Zamoraren blogean Aragoin topatu daitezkeen lauburuei buruzko artikulu interesgarria irakurri daiteke.

Batez ere iparraldean daudela dio, Oskan (Huescan). Beste kontu gehiago ere aipatzen ditu: frotoietan jolasteko ohitura nola galtzen ari den…