Aukeratutako atala ◊ Jabier Goitia ◊

Jabier Goitiak, artikulu honetan (9 orrialde), “ur” hitzaren etimologia goitik behera aztertzen du, inguruko hizkuntzetako “aqua”, “agua”, “water”… ere ikertuz.

Bere ustean Europako eta inguruko hizkuntza batzuek ura izendatzeko duten hitzen artean harreman handia dago eta jatorria euskarazko “i” erroa izan liteke.

El Agua y sus etimologías

Gazteleraz egin dituen bi post hauetan, Jabik penintsulako toponimoen datu base erraldoia (1.132.498 leku izen) aztertuta toponimoetan agertzen diren fonemen maiztasunari buruzko datu batzuk ematen ditu:

Jabier Goitia: toponimia (1)

Bilbao bat baino gehiago dago
15 Aviles
3 Fuente del piojo (pi – oxo : bi putzu)
3 Finisterre
Lar… guztiak larreak direla

Jabier Goitia: toponimia (2)

0,7%  “D” letraz hasten dira: Daganzo, Daimiel, Dalmau, Dalias, Desierto, Descarga, Despeñaperros, Dis, Dobro, Dos Hermanas, Duero…

“M” edo “P” … Jatorrizkoa dela argi dago. “M”rekin silabaren batean 300.000 toponomo baino geiago eta “P”rekin 240.000 baino gehiago (% 21).

“M eta P” ehauek baino gutxiago: “R”, “S”, “C”, “N” y “T”, baina hauek baino gehiago: “B”, “G”, “V”, “J”, “F”, “Z”…

“Ñ” edo bere “Ny” alternatiboarekin, ia 100.000 izen (%6,4)

Jabier Goitia Blanco

Ingeniaritza eta Geografia lizentziaduna da eta Iberiar penintsula ondo ezagutzen du bere ingurumen lanarengatik. Hizkuntzaren azterketa egiteko, Geografia Institutuaren datu-basea erabiltzen du, 1.200.000 toponimo ingururekin. Euskararen DNA 1.500 partikulatan argitaratu du, eta gazteleraren Hiztegi Etimologiko kritikoa 18 liburukitan. http://eukele.com/

EHHE
Euskaltzaindiaren hiztegiaren ikuspegia hasieratik okerra da, badirudielako euskara hizkuntza nahiko modernotzat hartzen dutela, eta ez duela balio ikertzeko eta oinarri etimologiko gisa erabiltzeko, ez euskeraren hitz askorena, ezta gaztelerarenak edo beste hizkuntzenak ere. Oinarri oker horren ondorioz, hiztegia ez dago oinarri sendo baten gainean eraikita.

Ponentzia

Hitzaldia

Hirugarren post honetan Anboto (Amboto idatzita bere esanahia hobeto ulertuko genuela diosku) toponimoa aztertu du:

Anboto

¿Que Anboto tampoco suena a vasco?  ¡Pruébese a desENErgizarlo y póngase la eme. “Amboto”, tal así ya está listo 5 para el análisis. “Amb” es la raíz que crea “Pamplona” exorcizándola para que por fin pueda librarse de esa broma secular y pesada que nos hace decir que su nombre viene del coronel Pompeio si no queremos suspender el examen de madurez.

Amb, Amp, es la raíz que significa derrumbadero, cantil, cornisa por donde nuestros antepasados despeñaban –cuando podían- las manadas de vacas acosadas. Está en Pamplona “Be amp-­el-­ona” (bajo el buen cantil en referencia a Larrotxapea) y está en Amboto y en otros dos buenos cientos de nombres de lugar tanto con ene (infectados con el virus de nuestra Academia) como con eme: Anbe, Anbei, Anbeko, Anbeliz, Anborta… Ambo, Amboade, Amboaxe…

¿Y de “Oto”?…; pues lo mismo, es un sufijo muy nuestro que tiene función generalizadora, extensora. Está en Amoroto, Arroto y en infinitos ríos y arroyos….” … de Maroto”.

En resumen, Amboto equivale a “Cantil, cornisa integral”. ¿Hay alguien que haya ido a visitar a la Dama y lo dude?

amb-oto: erlaitza luzea, osoa

6. Jabi Goitia Blancoren proposamenak: -enda, -de, -la eta –ta erroak eta Arantzazu inguruko zenbait toponimo

a) “ENDA” erroa

Goi mailako jentien artean, “kasta”, “arraza” edo “ondorengoak” nahi du esan; artzainen artean, urtean zehar jaio diren bildots barriak:

“Hazi enda”, urtean hazi den artaldea. Hortik Erderazko “hacienda”, ondasunak.

“Enda tu”, bigundu, lasaitu (kakalarria eman)

“Ende ka tu” da enda galtzea; mehetu, gaixotu, azkenetan ibili, itxura galdu.

“Enda” hori, baita har litzateke “ondorioa” edo emaitza bezala, prozesu baten emaitzak eta Gaztelerazko ehundez hitzetan agertzen da:

Endeble, azken ahula (flojo, débil)

Endecha, azken etzunda (canción al muerto)

Endibia, ena dibi a, itxura lohia (achicoria subterránea)

Endosar, azkenean osatu (adjuntar de forma asumible)

Endrina, enda egina; kakalarri ematen duena (ciruela amarga)

Agenda, ager enda, ikusi dezakeen izatezkoak (egitasmoetako agiria)

Blenda, azkenean bigunduten dena (suak zinka ateratzen du)

Contienda, gertakeretako aipagarrienak

Enmienda, azken gozoa (asumible)

Estupenda, azken estua (sobrecogido)

Horrenda, txakurren azkena

Merienda, merezitako saria

Prebenda, hazieratik hartuta dagoen gauza

Prenda, hartuta dagoen gauza

Reverenda, azkenean errea

Tremenda, derremenda; azkenean eramaten zaizuna

Vivienda, bizi enda, bizitzeko gunea

Venda, erortzen dena

Ingelez ere, “end” (azkena, ondorioa), Euskeratik dator. Beraiek, Saxon Zaharratik (ende) datorrela diote, ez dakitelako gure hizkuntzatik datorrela.

b) “DE” erroa

Jainkotasun. Jaingoikotik datorrena, edo ta, tamaña itzeleko gaia.

Euskerazko berbak:

Deabru:             Jaurtikitako Jainkoa.

Deadar:             Jainkoari eskaria, deia

Deaño: Jainko aula

Debeka: Jainkoaren galerazia

Debetu: Jainkoaren lotsa

Deboilatu: Jainkoaren nahasia

Dedu: Ohorea, Jainkoaren aipamena

Dekor:  Setati zuzentezina

Dema: Itsutua, Jainkoaren zihurtasuna

Dena: Jainkoarena

Erderazko berbak:

Dean: De andi, jainkotasun aipagarria

Demonio: De moño; Jainko barregarria

Debora: De bor; Jainkotik hurbil

Decente: De zenti; Jainkoa asmatzen duena

Declarar: De galera; Jainkoaren galderak

Decoro: De koroa; Jainkoaren abeslariak

Decrépito: De kerri pito; abotza galdu duen jainkoa

Deidad: De ide; Jainkoaren itxura

Dejar: De eza; Jainko bagerik dagoena

Delatar: De lata; Jainkoaren ohar errepikatua

Delicado: De alika tu; Jainkoaren janaria

Delinquir: De linkatu; jainkoa lohitu

Demanda: De man du; Jainkoaren eskubide

c) “LA” erroa

Lotura; gauza bat, beste baten ondoan jarraitzea; adibidez, ol bi, “larako” batez helduta.

Euskerazko berbak:

Larako; perno, clavija.

Laka; goma laca, pegote frágil.

Latzo; ladjo. Acción de sujetar.

Laga; soltar, dejar.

Lapa; agarra por abajo.

Lasai: la ez. No sujeto ni prieto, flojo

Erderazkoak:

Ladilla; la (d) ile. Agarrada a los pelos.

Lacre; pegote frágil.

Lana; la que sujeta.

Largar; soltar el cabo de golpe.

Lascar; soltar el cabo poco a poco.

Lazo; lazo.

d) “TA” erroa

Ebagi osoa edo trabesetakoa. Baita ere, kentzen ziren zatiak salmentarako produktuei (zerga bezala) fielatoetatik pasakeran. Erderaz, “sisa”.

Euskerazko berbak:

Talla: Ta eilla; zerga

Taketa: Abarra zatietan moztua.

Taloi: Loia, baza ebagiten duena oinatzetan.

Tella: Ta eilla, buztinezko lauzak.

Taula: Ta eta ahula (ebagita eta mehe).

Erderazkoak:

Taco

Tajo

Talar

Tasajo

e) Arantzazu inguruko toki izen aipagarriak

“Malla” izenlekua. Maña, maila edo Maia. Gune launa, amil eta aldapez inguratua, eskilaratako maila bat bezala.

“Larramua”. Larra amua. Bedar gozoaren (erakargarria) larra.

“Arantzazu”. Beste Arantzazu bi daude, bat Bizkaian, bestea Andoainen. Balitzeke hirurek ez etortea iturri batetik.

Dirudi “Arantzazu” hau, “ar anta azu” tik datorrela.

“Ar”, arrizko.

“Anta”, bide estua.

“Azu”, latza, sasiz beterikoa.

Oñati eta Zalduendo banatzen duen bideak, Oñatitik urten eta Arantzazutik igaroz, Urbiako baselizatik pasaten da eta San Adriango pasalekotik, kilometro eskas batera, Urkila mendikate gainditzen du eta Leizarrate atea hartuz, Bitoria lautadara doa.

Bide hau, toki batzuetan zamarientzako baño ez da; orduan, bide estu, harrizko eta sasiz betea.

Españako “Aranda” asko, esangure berea (edota antzekoa) daukate.

Oporrak garai onak dira mundutik piskat ibiltzeko eta hizkuntza askotan euskerarekin dauden loturak nolabait ikusteko. Horietako hitz asko indoeuroparrerazkoak direla diote Europako hizkuntza askok konpartitzen dituztenean. Eta zergatik ez zuen indoeuroparrerak horietako batzuk hartu kontinente honetara etorri zenean, etorri baldin bazen?

Eta hitz horietako batzuk hizkuntza gutxik erabiltzen badituzte, orduan euskerarekin berdina bada, kasualitatea dela esaten digute, edo euskerak hartu duela berriagoa omen den hizkuntza horretatik (latinetik berdinak diren %100a adibidez).

KAI hitza ikus dezagun. Norvegian kaiari kaia esaten diote eta gainera izen modura erabiltzen da gaur egun. Frantsesez ere quai idatzen badute eta gauza bera da. Austriako Salzburgon, erreka ondoko bi kaleak kai ere badira. Jabier Goitiari bere eritzia eskatu diogu:

Nire eritzia da, bere jatorrizko soinua, “ku ai” zela, Frantses moduan. “Ku”, da eztabaidako egoera (duda, galdera) eta “ai”, gaur egungo “aien”, lotzeko lekua, koralekua zen.

Horrela, “ku ai” ez da babestutako kaia, barkua lotuteko gunea baizik; beharbada, antzinetako “barrak”, erreken ertzetan. Hortik etorri liteke Austriako kaleen izena.

“Ku ai” da “nor ai” hitzaren antzekoa. Ikusi zer dioten nire hiztegian “noray” berbaren gain.

Noray: Bolardo, elemento sólido en tierra al que dar amarras de un barco.

Tampoco hay otra referencia que la coincidencia con el Catalán “norai”, haciéndose un vacío absoluto del que –ni siquiera- Covarrubias se aparta.

Todas las demás lenguas rotan sobre “bolard, bollard ó bita…”.

Nadie sabe nada…

Excepto el Euskera, donde (ya se ha explicado) “ai, adj” es el nombre de las lianas, de los brotes largos tales que los pámpanos o sarmientos y “ai ena” era en los puertos marineros hasta hace poco, el lugar fijo en que cada embarcación local tenía su cabo lanzado para amarrar.

“Norá” es el adjetivo indefinido  que equivale a la voz castellana “ ¿dónde, a dónde?, de manera que “norá ai” es con total concreción “lugar donde amarrar”.

Morvan

(s. XI ) Rama, arco, cuerno. Ha sido comparado con el antiguo irlandés adarc “cuerno”, lo que no es seguro. Cf. también dravídico adar “rebaño de vacas” (?), adaru “rama” (?), munda dar “id.”, checheno addar “arco”. Hay posible cruce con abar. No hay relación con burushaski tur, ltur y con el caucásico nakh kur como algunos investigadores afirman.

(XIe s.) Branche, arc, corne. A été comparé au vieil irlandais adarc “corne”, ce qui demeure incertain. Cp. dravidien adar “troupeau de vaches”(?), adaru “branche” (?), munda dar “id.”, tchétchène addar “arc”. Croisement possible avec abar. Pas de lien avéré avec le bouroushaski tur,ltur ni avec le caucasien nakh kur comme prétendu par certains chercheurs.

(XIth c.) Branch, bow, horn. Was compared with old irish adarc “horn” (uncertain). Perhaps cognate with dravidian adar “cows herd” (?), adaru “branch” (?), munda dar “id.”, chechen addar “bow”. Possible crossing with abar. No link with burushaski tur, ltur and with caucasian nakh kur as pretended by some scholars.

Lakarra

Zubiaga

Adar <UtU+RA “ekaitz,ada” m. adargo<adar+-ko, >adarga(gaz)

Naberan

Adar: adu-arre (- adu nabarmena)

Goitia

Alde batetik “at, ato” (Erderaren “atar” eman duena), “lotura, eutsia…” esangurarekin. Bestalde, “arr”-en  balio bat “aerroa”, “erroa” da, Erderaren “vástago, eje…”; horrela, “at arr” sonorizatua, egin du “adarr”: Vástago fijado.

Agud-Tovar

Orain dela urtebete beheko irudian dagoen Jabi Goitiaren proposamena jarri genuen. Elkartean horrelako proposamenak heltzen direnean beheko apalean jartzen ditugu, jaso, irakurri eta gordetzeko.

Ondoren, beste ikerle batek antzeko zerbait esaten badu, edo proposamena indar dezakeen beste informazio bat agertzen bada, berriro aztertzen da. Adibidez, aurten jakin izan dugu Iparraldean nahiko hedatuta dagoen XUBAN mutil izenak JUAN esan nahi duela. Izen hori falta zitekeen erdiko katebegia izan liteke, SU-AN eta JU-AN artean.

Beraz, hurrengo apalera igo dugu. Oraindik asko falta zaio 7. apalera heltzeko, non gutxienez 7 ikerlek onartutako gauzak dauden baina gorantz doa astiro-astiro.

Gaztelerazko aldean, ILDUN

hitz iberierazko hitzari buruz eztabaida luzea egon da. Antza, iberierazko esanahiak eta euskerazkoak antzekoak omen dira:

IL: osagai moduan herri izenean, ILI/IRI esanahiarekin: hiria alegia

IL: soilik, hiltzea

ILDUN: ildo, baina baita, heriotzarekin lotutakoa.

Ondoren, Jabier Goitiaren proposamenak:

il, izena bezala, “ulea” ren erroa da. Hortik, “hilo”, “pelo”, etab.

il, aditza bezala, makaltzea, ahultzea da eta azken baten, heriotza.

il, ig, eresi moduan, ilargia

“ildun”, hauek izan litezke: “los vencidos”, “los caidos”, “los derrotados”, “los débiles”

Osagaiak: u+erga+ara

Esanahia: ur drainatuaren lautada

Bilakaera:

- U+erga+ara

- Uergara

- Bergara

Azalpena: estatuan dauden “Verga” asko, seguruenik “Uerga”tik etor litezke. Leku horiek inoiz paduren antzekoak izango ziren baina gero, ubide baten bidez, drainatu ziren nekarazaritzarako egokitzeko. Bestetik -ara atzizkiak leku laua adierazi nahi du. Beraz, Bergara, u+uerga-ara litzateke, ur drainatuaren lautada.

Egilea: Jabier Goitia

Jabierrek ondorengo 5 orrialdetako PDF honetan gaia sakon aztertu du alderdi asko kontuan hartuz: Bergara