Aukeratutako atala ◊ Mapi Alonso ◊

Mapi Alonsok Academia.edu-n txosten berria argitaratu du:

Apuntes sobre el sistema verbal vasco. Desde la actualidad hasta las formas y funciones documentadas en los grafitos en euskera de Iruña-Veleia

Txosten luzea da eta bertan agertutako grafitoetako aditz sistema sakonki aztertu du eta Laffonek egindako teoriarekin  kontrastatu du:

« En el origen fue el aspecto ». Esta es la frase con la que en este trabajo se resume el « núcleo duro » de las tesis de Lafon sobre el origen del actual sistema verbal vasco perifrástico. Estas tesis, reconstituidas a partir de su obra « Le systeme verbal basque au XVI siècle » y situadas en la problemática más general que plantean sobre la diferenciación y gramaticalización de los determinantes aspectuales, temporales y modales de la acción verbal, sirven de hilo conductor a la hora de abordar alguno de los interrogantes abiertos por la aparición en el yacimiento de Iruña-Veleia (Araba-Alava), entre las piezas escritas en lengua vasca, de un cierto número de formas verbales datadas arqueológicamente entre los siglos II-V ; algunas de las cuales forman parte de trozos de traducción de la oración del padrenuestro

¿Se trata de formas verbales que no guardan relación entre ellas o, po el contrario, dejan ver indicios que apuntan hacía la organización de un sistema? En este segundo caso ¿Permiten situar el momento evolutivo en el que se encontraría? ¿Confirman o contradicen las tesis de Lafon ?

Y, entre las reflexiones finales, una conclusion : « Pensar en un falsificador moderno, capaz de haber hilado tan fino como para utilizar las formas empleadas en el padrenuestro, al que además de todas las especialidades que hasta ahora se le han adjudicado, haya que añadirle tal dominio de los aspectos evolutivos del sistema verbal en general y del vasco en particular se nos antoja excesivo.

Y esta conclusión a la que hemos llegado al final del trabajo, la de su autenticidad, no estaba en nuestro planteamiento inicial que, como en el caso de nuestro trabajo anterior sobre Veleia (2013), no tenían la intención de entrar en el tema de su posible falsificación. Sin embargo a diferencia del trabajo anterior en el que al analizar el texto de la pieza 16635 no encontrábamos la presencia de nada que, teniendo en cuenta el contexto de su producción, resultara “sospechoso”, en esta ocasión, sin embargo, el Traductor de Veleia, al que en la tercera parte hemos adjudicado la traducción del padrenuestro, ha dejado algo que no solamente no resulta sospechoso de modernidad, como habría sido la aparición de una forma de tipo izan bedi utilizada en la actualidad sino que, en nuestra opinión, va más allá al proporcionarnos con la utilización de las formas IZAN BETI y EGIN BEDI-Badi un indicio, en positivo, de su antigüedad.” 25_Mapi_Alonso_ES_El_sistema_verbal_vasco_4.3

Nola interpretatu beharko genuke egin bedi/badi aditz forma Iruña-Veleian dokumentatua?

Iruña-Veleian dokumentaturik agertzen diren aditz formen artean, egin badi/bedi forma beraren bi bertsio agertzen dira interes handikoak multzo osoa sistematizatzen saiatzeko orduan, non zalantzarik gabe agertzen den koroaren bitxi bezala edin laguntzailea egin lagun duela.

Tituluko galdera egoki dator kasu honetan, beste batzuetan bezalaxe, bere azterketak ezartzen duen zailtasun bat dela gaurko aditz sistemak dituen baloreen bitartez interpretatzea litzatekeen anakronismoari ihes egiteko.

Izan eta edin laguntzaileek euskal aditz sistema perifrastikoaren jatorri eta bilakaeran jokatu zuten funtzioari buruz Lafonen tesien “hun gogorra” argudio zentraltzat hartuz, gure aldetik, komunikazio honetan, defendatuko dugu Veleian agertzen den egin bedi bezalako formak ez lukeela gaurko sisteman  duen balio modala (agintera) edukiko, non moduak, denborak eta aspektuak, aditzaren ekintza zehazteko balio duten hiru kategoria handiak, bereizituak eta gramatikalizatuak dauden, baizik eta -ko+izan-en tipoko formek gaur duten futuroaren balio tenporalaren gertukoa nahiz ez berdina.

Balio hau batez ere aspektuala izango litzateke eta edin laguntzailearen esanahiari lotua joango litzateke, “izatera iritsi”, izan-i lotuta, “beti izan”,  lehenago eta gero-ren artean diferentzia bat tartekatzea posible egingo lukeelarik.

08_Mapi_Alonso_Fourcade

Juan Martin Elexpuru Arregi: Iruña-Veleiako euskerazko grafitoak

Pertsona eta jainko izen euskaldunak ugari dira erromatar garaiko epigrafe latinoetan. Akitania eta Errioxa-Soriako multzoak dira inportanteenak.  Baina Iruña-Veleiakoak dira latinezko esaldietatik at agertzen diren lehen euskal testuak. 400 grafito berezietarik 50 bat dira euskerazkoak. Erdiak inguru bi aldeetatik idatzita daudenez, 75 bat direla ere esan genezake.

K.o. III-V  mendeetakoak. Euskerazko 80 bat izen arrunt ezberdin agertzen dira, eta errepikatuak, izen propioak eta beste hizkuntzetakoak kontatuta, 275 hitzeko korpusa osatzen dute. Familia-izenak (ama, ata, reba…), koloreak eta, oro har, eguneroko bizitzari dagozkionak dira erdiak inguru eta kristautasunari lotuak beste erdiak. Dozena bat esaldi oso ere badira tartean. Errosetoien Etxean izan da lekurik emankorrena, bertan agertu ziren grafito kristau gehienak, baina harresiz kanpoko 32. sektorea ere biziki interesgarria da. Beste sei edo zazpi lekutan ere agertu ziren banaka batzuk. Korpus bikaina hizkuntzalaritzaren zein historiaren azterketarako.

Alicia Satue Lantaron: Gai fonetiko, grafiko eta humanoei buruzko gauza bitxiak iruña-veleiako grafitoetan

Iruña-Veleiako korpusak hainbeste aztergai eskaintzen duenez, honen moduko dozenaka biltzar beharko lirateke behar bezala landu ahal izateko. Bigarren biltzar honetan, 2012ko lehenengoan Anquises eta Aquiles hitzen QV letren gaia azaletik jorratu nuenez grafito baten azterketa egiterakoan, ezin izan nuelako gehiago sakondu denbora faltaz, beste baterako utzi nituen xehetasunak, eta orain gehienera 25 minutu besterik ez ditudanez nire jardunerako, eta denbora horretan ezin denez behar bezain sakon eta ilustraturik azaldu III. mendeko latinaren deklinabidearen egoera (nire ikerketa gai nagusia, hain zuzen, azken urte hauetan), egun hartan emandako hitza betetzea erabaki dut, eta goian aipaturikoaz jardungo dut gaur, haren zenbait albo-gai ahaztu gabe. Gai fonetikoak, grafikoak eta guztiz humanoak dira, aldi berean, errore bezala interpretatu behar badira behintzat, eta ez bakarrik huts egitea humanoa delako, baita ere, Iruña-Veleiako auzia hasieratik hitzen gudu-zelai bihurtu delarik, niri min handia ematen didalako izan zirela ere ukatzea, zeharka bada ere  -nahiz eta ni filologoa izan eta ondorioz hitzen maitalea-, hau da, III. mendeko grafitoak egin zituzten eta beren izena idatzita utzi zuten pertsonen existentzia bera ere ukatzea.

Beren letratxoak lekuko. “Izena duen orok izana du” dio esaerak. III. mendeko Iruña-Veleian bizi ziren eta grafitoak egin zituzten hainbat pertsonak beren izena idatzi zuten. Stat rosa pristina nomine, nomina nuda tenemus. Beste pertsona batzuek, aldiz, ez. Baina horregatik ez zioten existitzeari utzi.

Mapi Alonso Fourcade: Nola interpretatu beharko genuke egin bedi/badi aditz forma Iruña-Veleian dokumentatua?

Iruña-Veleian dokumentaturik agertzen diren aditz formen artean, egin badi/bedi forma beraren bi bertsio agertzen dira interes handikoak multzo osoa sistematizatzen saiatzeko orduan, non zalantzarik gabe agertzen den koroaren bitxi bezala edin laguntzailea egin lagun duela.

Tituluko galdera egoki dator kasu honetan, beste batzuetan bezalaxe, bere azterketak ezartzen duen zailtasun bat dela gaurko aditz sistemak dituen baloreen bitartez interpretatzea litzatekeen anakronismoari ihes egiteko.

Izan eta edin laguntzaileek euskal aditz sistema perifrastikoaren jatorri eta bilakaeran jokatu zuten funtzioari buruz Lafonen tesien “hun gogorra” argudio zentraltzat hartuz, gure aldetik, komunikazio honetan, defendatuko dugu Veleian agertzen den egin bedi bezalako formak ez lukeela gaurko sisteman  duen balio modala (agintera) edukiko, non moduak, denborak eta aspektuak, aditzaren ekintza zehazteko balio duten hiru kategoria handiak, bereizituak eta gramatikalizatuak dauden, baizik eta -ko+izan-en tipoko formek gaur duten futuroaren balio tenporalaren gertukoa nahiz ez berdina.

Balio hau batez ere aspektuala izango litzateke eta edin laguntzailearen esanahiari lotua joango litzateke, “izatera iritsi”, izan-i lotuta, “beti izan”,  lehenago eta gero-ren artean diferentzia bat tartekatzea posible egingo lukeelarik.

Luis Silgo Gauche: Iruña-Veleiako grafitoen garrantzia protoeuskara eta iberiera aztertzeko

Iruña-Veleiako aztarnategian indusketek kanporatu dituzten zeramiketan –eta beste euskarri batzuetan– egindako idazkunak funtsezko ekarpena dira latin arrunta, kristautasuna eta Antzinate Berantiarreko aspektu batzuk ikertzeko. Eta ez gutxiago euskararen ikerketa historikoa egiteko eta halaber iberiera aztertzeko ere, duten erlazioa dela eta.

Euskarazko grafitoek geroko bi milurteetako euskararen egonkortasun nabarmena adierazten dute, aspalditik ezagunak ditugun fenomeno fonetikoen bidez.  Aurrean ditugun emaitzak beste bitarteko batzuek lortuak izan bazitezkeen ere (adibidez latinak protoeuskarari egindako maileguen bitartez) aztarnategi honetako grafitoak zuzen-zuzenean ahalbidetzen digute egonkortasun hori ziurtatzea. Eta egonkortasun honek berak adierazten du iberiera-euskara alderaketa ezin zorrotzago burutu behar dela, hitzez hitz osorik alderatuz erro eta segmentu posibleak baliatu gabe, isolatuki hartuta benetan saio baliagarria izan daiteke, baina antzua kontuan izanik aipatu erregulartasuna duela bi mila urtetik honakoa dela. Aldi berean iberiera ikastera bultzatzen gaitu  kontuan izanik printzipio honetatik abiatuta iberiera eta euskararen arteko korrespondentziak biderkatu egin direla segurtasun osoz.

Mikel Urkola Elizegi: Grafito batzuetan agertzen diren amaierako –a letrek euskal atzizki honen eztabaida berriz piztu dute eta artikulu hutsa dela dioen axioma zalantzan jarri dute

Iruña-Veleiako grafitoetan azaldutako -a atzikiak atzizki honi buruzko eztabaida bermahairatu eta artikulua legez egin ohi den itzulpen axiomatikoa zalantzan jarri du.
Lakarraren txostenaren arabera, euskal -a Erdi Aroko *har konstrukto batetik letorke, zeina (hipotesiz) -ha bihurtuko zen gero eta, azkenean, gaurko -a bilakatuko zen. Grafitoetan <naia, lurra, sua, izana> hitzak azaltze hutsak, faltsuak direla esatera daramate. Gorrochateguiren txostena gauza bera esatera dator, erantsiz “artikulu mugalearen sorkundea… gramatikal prozesu baten bidez… aurretik erakusle batetik abiatuz… Schuchardtek proposatu zuenez…prozesua germaniko eta erromantze hizkuntzetan gertatu zen berbera litzateke”. Lakarraren hitzei <mona, araina> gehitzen dizkie, grafito hauek faltsuak direla ondorioztatuz. Autore biek indoeuropar ereduak jarraitzen dituzte -a priori-, gaurko euskeran egiten ditugun erabilerak -enpirikoki-batere kontuan hartu gabe.

Ez Lakarrak ez Gorrochateguik ez dute proposatzen -a atzizkia artikulua besterik izan daitekenik. Adibidez, deklinabideko NOR kasuan azaltzen direnak: <erleak eztia ematen du>. Edota toponimoetan amaiera gisan azaltzen direnak, adibidez, <Hondarribia, Azkoitia, Azpeitia> edota abizenetan <Atxa, Ibarra, Larrea> non, guzti horietan -a ez den artikulua. Ezta sustantiboen amaieran ere, <aurkibidea>, adibidez, edota lokuzioetan: <emakume ederra>.

Ez Lakarrak ez Gorrochateguik ez dute aintzat hartzen garai klasikoetako -a atzizkidun zenbait hitz, adibidez, IBARRA (Plasenzuelan) eta ILLUNA (Trespuentes).

Ez dute kontuan hartzen ere, klasiko garaiko zenbait toponimoen amaierako -a. Ezta Iberieran azalten den -a, are gutxiago Europako Erdikaldean azaltzen direnak; Vennemannen hitzetan: “so many Central European toponymys terminate in -a”.

Noticias de Alavan Mapi Alonsoren artikulu bat agertu da, grafitoak aztertuz:

Se acaban de cumplir siete años desde que en el sondeo 32 del yacimiento de Iruña-Veleia, el equipo de Lurmen sacara a la luz una colección de piezas escritas en euskera; excepcionales sin duda por los ecos de las voces de sus autores que después de miles de años (los datos arqueológicos sitúan la pieza a finales del siglo II o principios del III) nos hacen llegar, en algunos casos, niños que en primera persona cuentan quiénes son, los años que tienen, dónde viven u otras circunstancias de su biografía personal, en lo que, según el contexto de su producción, algunos parecen ejercicios escolares de aprendizaje de la escritura en euskera, por lo menos en alfabeto latino.

Así por ejemplo, en la pieza catalogada con el nº 15910 encontramos escrito NEURE AMA, ROMAN ILTA, CISTIANA, junto al dibujo de una persona crucificada boca abajo, o NEURE ATA GAU(R) ILTA/ NEURE AMA en la nº 15912, excepcionales sin duda por lo que su contenido puede aportar al estudio de la introducción del cristianismo en la península ibérica. Junto a estas piezas se encontraron otras también excepcionales no por el contenido que transmiten, que resulta banal, sino por lo que pueden aportar al conocimiento de la lengua en la que están escritos y a la historia de sus hablantes: NEU VELEIAN GORI BISI NA (nº16364); NEU XII URT[E] TV, III REBA TU, NEU CII (nº15920); o, la que desde el punto de vista de la lengua resulta la más excepcional de todas, la pieza 16365 que dice: NEU LAIKI / (¿LO?) NA, XI URTE TU, VELEIAN GORI BISI TA / ES TA VELEI NOVVA, BANA OSO V POLI / TA, NEURE ATA ARAINA ARRAPA. En esta pieza, un o una niña escribe algo más que una lista de palabras (lápidas aquitanas) o frases inconexas (glosas emilianenses del siglo XI), un auténtico texto que, según la datación arqueológica, se adelantaría con mucho a los más antiguos encontrados hasta ahora de siglo XV-XVI.

Osorik irakurri

Gogoratu, Mapi Alonsok txosten bat  idatzi duela honi buruz eta gainera, 40 iruzkin baino gehiago izan dituela webgunean argitaratu genuen horri buruzko albisteak. Bestetik, Joseba Lakarraren aintzineuskeraren teoria zalantzan jarri duen 2. txosten garrantzitsu baten egilea dela.