Osagaiak: ili (iri) + on + e
Esanahia: hiri ona
Bilakaera:
- iri + on + e
- iri + on + e
- iruin + e
- iruñea
Azalpena: Eskuin hitzean gertatu omen zenaren berdina: *esku + on > eskuin; edo Lekhuine toponimoan: *leku + on + e
Egileak: Koldo Mitxelena, Patxi Salaberri
Osagaiak: ilun + ar
Esanahia: ?
Bilakaera:
- ilun+ar
- irun+ar
- iru+ar
- iruina
- iruñe+a
Azalpena: Azalpena: ilun-ar-ek L leun zaharraren rotazismoa sufritu zuen, bai halaber bokalarteko N-ren erortzea, I antihiatiko sudurkaritutiko sabaikari-sudurkari baten sortzea, erakusle-artikulu enklitikoaren laburtzea, haren eransketa funtzio sintaktikoaren galtzearekin batera, eta artikuluaren eranste berria: Iruñea.
Egilea: Higinio Martinez
Osagaiak: iri + une + a
Esanahia: hiri esparrua, hiri eremua
Bilakaera:
- iri + une + a
- iruñea
Azalpena: hiri handia izanik, beste hiriek ez zuten atzizki bat behar zuen, handitasuna adierazteko.
Egileak: Felix Zubiaga, Josu Naberan
Osagaiak: ilon + e(a)
Esanahia: hiria
Bilakaera:
- ilon
- irun
- irun + e(an)
Azalpena: Lehenengo osagaia “ilon” bada (erdarazko izenean ere onartzen da ilon ageri dela Pompaelon > Pamplona) gaurko hiri hitzarekin lotua, bukaera azaltzeko biderik errazena –e paragogiko baten agerpena da edo inesiboaren zatitze faltsu bat. Ohikoak dira toponimian gisa horretako fenomenoak: gibelea < gibel + ean. Azalpen honek ez luke –ñ-aren presentzia erabat argituko
Egilea: Ezezaguna
Osagaiak: ili + on
Esanahia: hiria kokatzen deneko lekua
Bilakaera:
- ilun+ar
- irun+ar
- iruñea
Azalpena: Hiriaren kokapena esan nahi du, amaieran artikulua erantsi zitzaiolarik ertaroan, hizkuntza erromanikoen eraginez. Izan ere, erromatarren gairaian euskarak oraindik ez zeukan artikulurik. ilon toponimoa euskal hirietan erabiltzen zen. Iruñearekin batera Veleia, oraingo Iruña Oka eta Oiasso (oraingo Irun Gipuzkoan).
Egilea: Ezezaguna
Osagaiak: ir + umna
Esanahia: ir ibaia
Bilakaera:
- ir + umna
- iri + on + e
- iruña
- iruñea
Azalpena: Azalpen honen arabera Nafarroako hiriburuaren izena ez zen azalduko euskararen bidez. Azken finean, jatorri indoeuroparra edo paleoeuroparra hobesten da. Umna ibaia, esate baterako Garona hidronimoaren oinarrian bide dago eta baita Hispania eta Galiako hainbat hidronimotan
Egilea: Carlos Jordán Cólera
Iturria: Colera
Etimo honetan hiria adierazten duten hainbat erro egon zitezkeen: uri, iri/hiri, idi o ili.
Ertaroko testuetan erabilitako izen batzuk honakoak dira: Iruña, Erunga, Ironía, Irunga, Irunia, Irunna, Irunnia, Irunpa, Orunia, Urunia, Yronia, Yrunea, Yrunia, Yruynna edo Irunia.
Nabigatzaile batek eztabaidan jarri nahi du toponimo honen izendapenarik egokiena zein izan litekeen. Bere iritziz “Iruña” izendapenak egin beharko luke aurrera. Ikus dezagun:
Orain arte gure nazioaren hiriburu kontsideratu dugun Iruña ofizialki Iruñea bihurtu du. Hau hain da kristoren astakeria non bertako udalak pentsatu baitu bere izen ofiziala Iruña jartzea eta horrela erabiltzen du. Dokumentu zaharretan agertzen bada ere, gaur egun Iruña erabiltzen da. Iruña mantentzeko hainbat arrazoi:
a) Iruña ERABAT zabaldua dago Euskal Herrian eta munduan. Ez hala Iruñea. Ez duzu aurkituko taberna bat, hotel bat, denda bat, lantegi bat, firma bat Euskal Herri osoan Iruñea deitzen denik, ezta munduan ere. Mapa gehienetan, ia denetan ez esateagatik diot, Iruña agertu izan da hiriburu bezala, la vieja Iruña esan izan da beti:
Hona hemen Googlen sartuta momentutxo batean aurkitu ditudan enpresa batzuk Iruña izena daramatenak Iruñan bakarrik. Ziur askoz gehiago direla. Nafarroan zehar pila bat eta munduan zehar konta ezin ahalak, denak Iruña, Amerikan barne: Café Iruña, C.D. Iruña, Iruña grupo, Iruña Tecnologías de Automoción, Iruña Digital, Iruña Rugby Club, Iruña Comunicación Textil, Apartamentos Iruña, Premin de Iruña, Electricidad Iruña, Iruña Paintball, Neumáticos Iruña, Iruña Kustom, Iruña motor, Roll Iruña, Beste Iruña Atlético, Chatarras Iruña, Iruña Ferreteros, Frenos Iruña Brakes, Gestoría Iruña, Los Burgo de Iruña Taberna, Iruña Mobel, Iruña Mantenimientos, Iruña Oka, Iruña-Veleia…
b) Izena deklinatzeko, gainera, askoz egokiagoa da Iruña Iruñea baino. Deklinabidea oso garrantzitsua da euskaran.
c) Herri kantuetan uste dut beti Iruña agertzen dela eta ez Iruñea. Beraz, tradizioak Iruña agintzen du.
Osagaiak: ilun + a
Esanahia: hiria
Bilakaera:
- ilun + a
- irun + a
- iruña
Azalpena: Euskal Herrian dauden Iruñak, nire ustean Ilun hitzetik datoz, hau da, hiria. Adibidez, “Ilunberri” (Lumbier) dugu, 1050. urtean jadanik aipatua. Oihenartek XVII. mendean zioen euskeraz Irunberri esaten zela, hau da, ia honen berdina: Ilun+berri. Gainera, gaur egun arte, toponimo horri eutsi diote Aezkoako herritarrek, Ilunberri erabiliz.
Bizkaian, bestetik, Iluntzar toponimoa dugu, burdin aroko kastro batean. Bere osagaiak argiak dira: Ilun+zar.
Respecto a Iruña, cualquiera de las muchas Iruñas de Euskal Herria, yo me decanto por Ilun (ciudad, posteriormente irun) + a (artículo), es decir, la ciudad. La Ilumberri vascona ha sido asociada a Lumbier, en lo que yo coincido, citada como Lumberri en el año 1050. Oihenart, siglo XVII, nos indica que en euskara se denominaba Irunberri, fonéticamente casi idéntica a la antigua Ilu(m)ber(r)i, es decir, ilun (ciudad, posteriormente irun) + berri (nueva), además indicar que los habitantes vascos del valle de Aezkoa han venido manteniendo viva, en uso hasta nuestros días, como nombre de la villa, la forma IRUNBERRI (irunbéri), con la declinación: Irunberrin bizi niz, Irunberria nae, Irunberritik heldu niz. En Bizkaia tenemos el topónimo Iluntzar, monte donde se asienta un castro de la edad del hierro, Ilun (ciudad) + tzar (vieja), una forma muy descriptiva para indicar la ubicación de un castro, o lo que es lo mismo, la ciudad vieja.
Egileak: Txomin Iartza
Iturria: Ama-Ata “Veleia, Velia, Oueleia, Beleia, Belegia“:
Osagaiak: iru + ña
Esanahia: hiri amildegi dituen mendixka
Bilakaera:
- iru + ña
- iruña
Azalpena: Behean luze azalduta
Egilea: Jabier Goitia
————————————————————————————————————–
Pamplona, Iruña:
Cualquier colegial te dirá que Pamplona se llama así porque… “la fundó un general romano llamado Pompeyo unas décadas después de la muerte de Cristo”. También te dirá que el poblado que había antes allí se llamaba Iruña y que era de rudos vascones difíciles de doblegar. Por supuesto, yo también lo supe cuando apenas tenía diez años, aunque nunca me convenció.
Me parecía “precipitado” aquello de que llegara un Coronel o un General de un ejército conquistador, reuniera a unos cuantos nativos traidores y les dijera que iba a cambiar el nombre de su aldea…Luego el general se marcharía para siempre y el nombre tendrían que usarlo los vecinos… ¿Así, sin más ni mas? ¿Y si no les gustaba o les parecía largo o difícil?
Es verdad que Estrabón habló de Pamplona llamándola “Pampelon”, pero lo hizo antes de que naciera Pompeyo…. Decía que era una ciudad grande y –no sabemos si de broma o de veras- la llamaba también “Pompeio polis”. ¡Quizás no fuera nada más que un juego de palabras… que ha trascendido!.
La primera referencia española que he encontrado para esta explicación está en el Diccionario de Covarrubias de 1611, donde dice ser Pompeiolplis por haber sido edificada por Pompeio; desde entonces, los sabios españoles se han roto la cabeza para descubrir con mil movimientos adelante y atrás, la ruta que ha podido seguir el nombre de Pompeyo para llegar a Pamplona y de sus cavilaciones ha salido un parto como el de los montes: Pompejopolis, Pampeiopolis, Pampelo, Pampelona, Pampilona, Pampalona, Pampelone, Pampeluna, Pampelune, Pampilo, Pamplon, Pamplona, Pompelo o Pompilone… Ahí es ná, a casi un nombre nuevo cada ciento cincuenta años.
[... + info]
