Osagaiak: etxe+berri + haran+tz (ibarra ala frutua) (zalantzazkoa)
Esanahia: etxeberri + landare mota baten ugaritasuna ala harana
a) Bilakaera:
- Etxe+berri
- Etxa+berri
- Etxaerri
- Etxarri
b) Bilakaera:
- Arana (fruta) + tz, edo
- Arana (ibarra) + zalantza
Azalpena: Bilakera honetatik, Mitxelenak eta Orpustanek diotenaren arabera, Nafarroan dauden Etxarri eta Etxerri guztiak sortu ahal izan ziren. Bokalen arteko –b galtzea oso zaharra da eta toponimo askotan dugu, baita Etxarren (Etxabarren) edo Sorakoitz (Sorabakoitz).
Aranatz ordea zaila da azaltzea. Lehenengo osagaiak arana edo araina -a organikoa eraman lezake. Osagai bera dugu Arantza toponimoan (lehen Aranaz deitua). Okarainzurieta toponimo biek okarain okaran hitzaren aldagai bat izan daitekeela pentsarazten digu eta, horrela, arain (eta araina) haran frutaren aldagai bat izan zitekeen.
Bestetik arain (allende erdaraz) ere ez dugu baztertu behar.
Bigarren osagaia ugaritasun atzizkia izan zitekeen –tz(e) edo –tz(a). Horrela izatekotan lehenengo osagaia landare baten izena litzateke. Dena dela, arain elementua haran hitzaren aldaera dela ere ez dugu baztertu behar. Rafael Casatorrek Arbizu ondoko Araña eta Arañain edo Arañaz toponimoak aipatzen ditu. Dokumentu ez oso zaharretan (1604) Etxarriri lotutako agirietan ere agertzen da: Valle de Arañaz.
Egilea: Mikel Belasko
Ostirala, 10. Urria 2014
Lehenago ere bidali nizuen Etxarri Aranatz toponimo nagusiari buruzko nire iruzkina eta, oriangoan ere, huraxe osaturik bidaltzen dizuet:
ETXARRI ARANATZ TOPONIMO NAGUSIAREN INGURUKO AZALPENAK.
Arturo Kanpionek esan zuen Etxarri izenaren osagaiak etxe eta (h)arri direla, eta antzina gaztelua adierazteko erabiltzen zela pentsatzen zuen. Ez da ahaztu behar badirela toponimo nagusi moduan Etxarri gehiago Euskal Herrian barna, hala nola Larraungoa eta Etxaurikoa Nafarroan, eta Zuberoako iparraldean beste bat. Amaiurko oroitarrian ere, Nafarroako erregeen alde eta gaztelakoen aurka, bertako gotorlekuan borrokan hil zirenen omenez, horrela idatzia dator, izen arrunt moduan lexikalizaturik: “Napar askatasunaren alde Amayurko echarrian borroka egin zuten gizonai betiko argia. 1522”. Gaztelaniako “bastida”, “fortaleza” edo “baluarte” adieraziko luke, beraz, Etxarri izenak. (H)Arretxe ez bezala (hau etxea egiteko erabilitako ekaiaz ari zaigu), Etxarri eraikuntzaren izaeraz ariko litzaiguke (etxe-harri, gotorleku, harria bezain gogor edo indarsua), zerez egina dagoen adierazi beharrean, zertarako den azalduz, bigarren osagaia izenondo moduan harturik.
Julio Altadill historialariak ere horrela dio Castillos medioevales de Nabarra lanean:
“Entre las denominaciones con que se distinguía á las diferentes fortalezas, encontramos la de Bastilla o Bastida, palabra derivada del francés de aquella época, Bastide, y que según el P. Moret, significaba una casa fuerte ó torreon de campaña. De esta clase era la que existía en el propio paraje donde hoy se asienta el actual Etxarri-Aranaz.
Y ya que ahora la citamos y en corroboracion de lo que ántes tenemos escrito en otra ocasión, acerca del modo con que se formaron varias otras poblaciones, como Biana, Huarte-Arakil, &, en torno de las fortalezas, vamos á recordar cómo nació la villa que nos ocupa, manifestación curiosa y oportuna, que dá idea de las costumbres de aquella época.
Etxarri-Aranaz tomó su nombre compuesto, de Etxarri ó Etxerri, sitio donde se fundó, y Aranaz, lugar antíguo cuyos moradores pasaron á habitar en Etxarri. Don Sancho el Fuerte concedió Fuero á los vecinos de Aranaz, redujo sus pechas y concedióles algunos privilegios, reservándose para sí la iglesia llamada de Santa María de Etxerri con su heredad y pertenencias. Confirmó estos beneficios el Rey D. Teobaldo I y cedió tambien la iglesia y torre nombrada, a condicion de que no la pudieran vender ni enajenar.” (Colección Zabalkundea, Beñat idatziak, Donostia 1934, 36 orrialdea)
Beranduago, Koldo Mitxelena filologo handiak (Apellidos Vascos, X orr., 1974) etxeberri izen konposatutik eratorri zuen: etxe + berri > etxaberri (-e > -a konposizioan) > etxaerri (bokal arteko herskariaren galera) > etxarri (erdiko bokalaren erortzea). Hauxe da egun jarraitzaile gehien dituen azalpena. Hala ere, nik ez dut uste horrela denik, ezen herria bai izan zen eraikuntza berria (XIV. mendekoa), baina dorretxea, gaztelua edo dena delakoa, aurretik zegoen bere izena eta guzti (… Berasco de Echarri y su muger Belça Çuria… Echarrin ; Aranazko etxarria ). Eta, gainera, zergatik Aranatz haranekoaren izenak bere osagaien bilakabidea edo degradazioa jasan zuen eta, hemezortzi kilometro ekialderago dagoenak, Arakilgo Etxeberrik (Echaverri 1268ko Hamarrenaren liburuan), aldiz, ez?
Bestalde, ez da batere ohikoa (nik behintzat ez dut horrelakorik aurkitu) toponimian berri osagaiaren kontsonante ezpainkaria erortzea konposizioan: Aizaberri (Arizkun), Biliberri (Atondo, Otsobi), Butzuberri (Gatzaga), Erroberri (Beintza-Labaien), Etxolberriko harria (Ultzama), Gazteluberri (Altsasu), Iraperri (Almandoz), Itsasperri (Arakil), Ireber/Iriber (Beruete), Oianberri (Etxalar), Otsaberri (Eugi), Sarobeberri (Leitza), Jaberri (Irati ibaia), Xabier, Erriberri, Auritzberri, Ilunberri (Lumbier), Hiriberri (Aezkoa), Hiriberri (Arakil)… Eta Hamarrenaren liburua (1268) arakatuz ere ez da horrelakorik ageri: Longuida (4-Lumbierr, 41-Xavierr, 45-Yriverri, 53-Liverri,58-Olaverri), Elorz (150-Yriverri), Valdorba (185-Leotz Yriverri), Artozqui (273-Yriverri, Chipua e Sarrassu), Arci (283-Yriverri), La Berroça (541-Mendirivarri), Aylin (559-Echavarri), Yerri (604-Yriverri), Arguinariz (637-Yriverri), Araquil (670-Echaverri, 683-Yriverri, 705-Yssasperry), Athetz (923-Yriverri), Ymotz (929-Yriverri), Larraun (957-Lecumberri), 1154-Yriverri Loyqu.
Eta hipotesiak hipotesi, etxe + (h)arri izanagatik ere bere osagaiak, posible litzateke asimilazio atzerakariaren medioz zenbait dokumentutan bokal irekia asimilaturik agertzea: etxe(h)arri > etxarri > etxerri > txerri (aferesia). Horrela, Cherri (Comptoseko Ganbarako Artxiboko 11 kutxako 57 zenbakia daraman dokumentua), Echerri (NAOko 1360ko dokumentua, 14 kutxakoa, 76 zenbakia duena), eta baita ondorengo autoreak ere (Maria Teresa Ruiz San Pedro, Fuentes documentales medievales del país vasco, Archivo General de Navarra, II) 712, 713, 714 eta 716 dokumentuetan. Eschierry (i(s)txi + (h)erri ???) ere bai.
Herriaren izenaren bigarren osagaiari, Aranatz, erreparatuz, aldiz, eta hipotesi moduan, ondorengoak izan daitezkeela bere osagaiak iruditzen zait: (h)ara(i)n (Mitxelena : “69.-(h)aran (…) , alternando a veces con -arain: Astiasaran, Astiasarain ).”+ (h)aitz > ara(i)naitz > arainatz (metatesia edo bokal itxiaren galera) (Zenbait dokumentutan kontsonante sudurkaria palatalizaturik ageri da bokal itxiaren eraginez: … Arainatz > Arañatz > Arañaz. Mendeetan zehar bizirik izan zen elkarteari horrela esaten zioten: Arañaz Elkartea) > aranatz (bokal itxiaren erortzea). Esanahiari dagokiola, Aranatzen dagoen haitz esanguratsuari, Beriaingoari, eginen lioke erreferentzia. Aranatz haranetik, hain zuzen ere, ikusten da Beriain mendia erarik ikusgarrienean, bere erpina erabat markaturik zeruan. Haitzaren harana adieraziko luke, orduan. Arbizu eta Unanu herrien artean, gainera, Beriain mendiaren azpian beraz, Ondatz ertaroko herri galdua gogoratzen digun toponimoa dago. Honen osagaiak, Rafael Karasatorrek (Barranca Burunda, 1993) aipatzen duenaren ildotik, ondo + (h)aitz izan daitezke, nahiz eta berak egokiago ematen duen adjektiboa edo posposizioa izenaren atzetik ezartzea, baina badira horrelako beste kasuak Euskal Herrian barna: Gorriaran, Goierri, Goienetxe, Za(ba)lbide (Mitxelenak zaldi dela bere lehen osagaia dio, bigarren silaba osoa galdurik. Hala ere, soilik Zalbide eta Zalbidea aipatzen ditu kontsonante herskari hortzetako ahoskabea eta bokal itxia galdurik, ezen gainerako guztiak aipatu kontsonante gorderik agertzen baitira. Gainera, azken bi hauek hizpide dituela, ondorengoa dio: “No es fácil distinguir formalmente sus compuestos de los de zaldu, pero éste parece ser el componente en la mayoría de los casos, …”), Zabalburu (Salburu, ez da zalantzarik eremu zabala edo laua, gutxienez, dela Gasteizko hauxe, bertan lehen aireportua izan baitzen), Barrenetxea, Gibelola (Mitxelena, 1989, 95. orr., 278)… Amaitzeko, aipatu Ondatz toponimoaren eremutik nahiko gertu dugula, Lizarragako (goikoa, Liçarraga de Suso, 1369ko Etxarriko Santa Maria elizako hamarrenaren dokumentuan.) eta Etxarriko dermioen artean, Beriaingo mendiaren aurre-aurrean, Axkondo toponimoa eta baserriaren izena, eta (h)aitz + ondo izan daitezkeela bere osagaiak.