6. Jabi Goitia Blancoren proposamenak: -enda, -de, -la eta –ta erroak eta Arantzazu inguruko zenbait toponimo
a) “ENDA” erroa
Goi mailako jentien artean, “kasta”, “arraza” edo “ondorengoak” nahi du esan; artzainen artean, urtean zehar jaio diren bildots barriak:
“Hazi enda”, urtean hazi den artaldea. Hortik Erderazko “hacienda”, ondasunak.
“Enda tu”, bigundu, lasaitu (kakalarria eman)
“Ende ka tu” da enda galtzea; mehetu, gaixotu, azkenetan ibili, itxura galdu.
“Enda” hori, baita har litzateke “ondorioa” edo emaitza bezala, prozesu baten emaitzak eta Gaztelerazko ehundez hitzetan agertzen da:
Endeble, azken ahula (flojo, débil)
Endecha, azken etzunda (canción al muerto)
Endibia, ena dibi a, itxura lohia (achicoria subterránea)
Endosar, azkenean osatu (adjuntar de forma asumible)
Endrina, enda egina; kakalarri ematen duena (ciruela amarga)
Agenda, ager enda, ikusi dezakeen izatezkoak (egitasmoetako agiria)
Blenda, azkenean bigunduten dena (suak zinka ateratzen du)
Contienda, gertakeretako aipagarrienak
Enmienda, azken gozoa (asumible)
Estupenda, azken estua (sobrecogido)
Horrenda, txakurren azkena
Merienda, merezitako saria
Prebenda, hazieratik hartuta dagoen gauza
Prenda, hartuta dagoen gauza
Reverenda, azkenean errea
Tremenda, derremenda; azkenean eramaten zaizuna
Vivienda, bizi enda, bizitzeko gunea
Venda, erortzen dena
Ingelez ere, “end” (azkena, ondorioa), Euskeratik dator. Beraiek, Saxon Zaharratik (ende) datorrela diote, ez dakitelako gure hizkuntzatik datorrela.
b) “DE” erroa
Jainkotasun. Jaingoikotik datorrena, edo ta, tamaña itzeleko gaia.
Euskerazko berbak:
Deabru: Jaurtikitako Jainkoa.
Deadar: Jainkoari eskaria, deia
Deaño: Jainko aula
Debeka: Jainkoaren galerazia
Debetu: Jainkoaren lotsa
Deboilatu: Jainkoaren nahasia
Dedu: Ohorea, Jainkoaren aipamena
Dekor: Setati zuzentezina
Dema: Itsutua, Jainkoaren zihurtasuna
Dena: Jainkoarena
Erderazko berbak:
Dean: De andi, jainkotasun aipagarria
Demonio: De moño; Jainko barregarria
Debora: De bor; Jainkotik hurbil
Decente: De zenti; Jainkoa asmatzen duena
Declarar: De galera; Jainkoaren galderak
Decoro: De koroa; Jainkoaren abeslariak
Decrépito: De kerri pito; abotza galdu duen jainkoa
Deidad: De ide; Jainkoaren itxura
Dejar: De eza; Jainko bagerik dagoena
Delatar: De lata; Jainkoaren ohar errepikatua
Delicado: De alika tu; Jainkoaren janaria
Delinquir: De linkatu; jainkoa lohitu
Demanda: De man du; Jainkoaren eskubide
c) “LA” erroa
Lotura; gauza bat, beste baten ondoan jarraitzea; adibidez, ol bi, “larako” batez helduta.
Euskerazko berbak:
Larako; perno, clavija.
Laka; goma laca, pegote frágil.
Latzo; ladjo. Acción de sujetar.
Laga; soltar, dejar.
Lapa; agarra por abajo.
Lasai: la ez. No sujeto ni prieto, flojo
Erderazkoak:
Ladilla; la (d) ile. Agarrada a los pelos.
Lacre; pegote frágil.
Lana; la que sujeta.
Largar; soltar el cabo de golpe.
Lascar; soltar el cabo poco a poco.
Lazo; lazo.
d) “TA” erroa
Ebagi osoa edo trabesetakoa. Baita ere, kentzen ziren zatiak salmentarako produktuei (zerga bezala) fielatoetatik pasakeran. Erderaz, “sisa”.
Euskerazko berbak:
Talla: Ta eilla; zerga
Taketa: Abarra zatietan moztua.
Taloi: Loia, baza ebagiten duena oinatzetan.
Tella: Ta eilla, buztinezko lauzak.
Taula: Ta eta ahula (ebagita eta mehe).
Erderazkoak:
Taco
Tajo
Talar
Tasajo
e) Arantzazu inguruko toki izen aipagarriak
“Malla” izenlekua. Maña, maila edo Maia. Gune launa, amil eta aldapez inguratua, eskilaratako maila bat bezala.
“Larramua”. Larra amua. Bedar gozoaren (erakargarria) larra.
“Arantzazu”. Beste Arantzazu bi daude, bat Bizkaian, bestea Andoainen. Balitzeke hirurek ez etortea iturri batetik.
Dirudi “Arantzazu” hau, “ar anta azu” tik datorrela.
“Ar”, arrizko.
“Anta”, bide estua.
“Azu”, latza, sasiz beterikoa.
Oñati eta Zalduendo banatzen duen bideak, Oñatitik urten eta Arantzazutik igaroz, Urbiako baselizatik pasaten da eta San Adriango pasalekotik, kilometro eskas batera, Urkila mendikate gainditzen du eta Leizarrate atea hartuz, Bitoria lautadara doa.
Bide hau, toki batzuetan zamarientzako baño ez da; orduan, bide estu, harrizko eta sasiz betea.
Españako “Aranda” asko, esangure berea (edota antzekoa) daukate.