Aukeratutako etiketa ◊ Ama ◊

Berrian Euskeraren Jatorria Elkarteko ikerlea den Mikelen artikulua agertu da. Bertan ama erroa aurreindoeuroparra izan daitekeela iradoki du. Orain gutxi, Berrian ere, Luis Mari Zaldua Etxareren artikulua agertu zen guztiz kontrakoa esaten, alegia, ama erroa indoeuroparra dela.

Berrian Ama Jainkoa euskal toponimian

Baino, Ama Jainkorik ba al dago euskaraz? Ama biologikoaz gain Ama Jainkoa ere? Eta nolakoa da Ama hori? Nork edo nortzuk argitu dezakete afera hau? Hizkuntzalariek ez, noski. Euskal Amaren afera Barandiaran bezelako etnografoek eta, beranduago, etnologoek edo antropologoek argitu digute, Marija Gimbutas eta Ortiz Osés besteak beste.

Mitxelenak (1915-1987) 1953an Apellidos Vascos delako liburua -altxor handi bat dena, dudarik gabe- argitaratu zuen. Bertan ama bukaera duten zenbait toponimo aipatu zituen: zegama, ultzama, lezama, arama, etb.; toponimo horiek indoeuroparrak zirela eta euskal esplikaziorik ez zutela esan zuen; baino bakar baten interpretazioa ez zuen eman. Jakina, gauzak zer kontestu historikoan esaten diren kontuan hartu beharra dago.

Garai horretarako, Barandiaran etnografoak bere ekarpen handienak eginak zituen. Baino gauza bat da etnografia eta bestea etnologia. Etnografia, batez ere datu etnikoen bilketa da. Gero, datu horien analisia, interpretazio eta teorizazio lana ere egin behar da eta bigarren lan hau etnologoek eta antropologoek egin ohi dute. Gure artean, Ortiz Oses antropologoak 1996an argitaratu zuen bere La Diosa Madre. Geroztik, 2005ean, Euskal Mitologia ? Oses’ek beste 5 antropologoekin idatzia-, Arsuagaren tesi doktorala, Mtz. Lizarduikoren Mariren erradiografia (2007). Euskal antropologo hauen aurretik, Gimbutasek The languaje of the Goddess (1989) idatzirik zuen.

Eta hara non, Gimbutasek aurreindoeuropar Ama Jainkoari buruz eginiko deskribapena eta euskal antropologoek -pixka bat geroxeago- Lurramari buruz eginiko deskribapenen artean antza izugarriak dauden. Diferentziak ere izango dira, baino horietaz hitz egin bezate antropologoek. Gimbutasek ere ez zuen bilketa lana egin; bilketa lana, Europako museotan barreiatuta zegoena, egina aurkitu zuen. Berari zor dioguna da interpretazio eta teorizazio lana, antropologoei dagokiena.

Dena irakurri

Berrian Luis Mariren artikulua agertu da, Fontes Linguae Vasconum horri buruzko artikulu bat egin ondoren.

Kasualitatez, gai hau jorratzen hasi duen Mikel Urkolaren lana ez du aipatu nahiz eta Mikelek aurten argitaratu duen liburuan (Ama: la diosa madre en toponimia, vascoiberismo y protovasco) eta baita eman dituen hitzaldietan (13-Mikel_Urkola -Salduei-Zaragoza) bestelako ikuspegi erabat desberdina duen.

Hona hemen Luis Mariren proposamena:

Jatorri indoeuroparra duten latinaren aurreko toki-izenak Euskal Herrian

Koldo Mitxelenak, ironia apur batekin, dio toponimia munduak ezagutzen duen hizkuntza-zaharkin biltegi oparoenetarikoa dela, eta haren ikerketa sistematikoak, zalantzarik gabe, fruitu naroagoa eman lezakeela. Are gehiago, haren aburuz, toponimiak asko egin dezake historia arloko zenbait auzi argitzeko, edo azaleratzeko bederik. Izen bereziak baino ez baditugu, ezinbestean, haiekin etsi beharko dugu. (Guztiz ados: Felix Zubiagaren “toponimia gure arbasoen oihartzuna da”).

Toponimian izen indoeuroparrak badaudela erakusten duen adierazle garbi bakarretarikoa -ama bukaera da, Euskal Herrian ezagutzen diren toki-izen zaharrenak diratekeenetan ageri dena (Ultzama…).

Aipatu amaiera duten toponimoen azterketa bateratuaren eskutik Arabako iparraldean, Bizkaian, Gipuzkoako hegoaldean eta Nafarroako ipar-sartaldean hizkuntzaren arloan —jatorri zeltiberiarra zertan izanik ez duen— eragin indoeuropar nahiko luzea (ez une batekoa) egon zela berresten duten ondorioetara iristen da; horrenbestez, daitekeena da erromatartzearen hastapenen aurretik Goierrin nahiz Tolosan, Euskal Herriaren ipar-sartaldeko beste eremu batzuetan bezala, hizkuntza indoeuroparren erabiltzaileak egotea. Norabide horretara begirarazten duten datuak daude (asko Nafarroako Gobernuak argitaratzen duen Fontes Linguae Vasconum aldizkariaren azken alean jasotzen dira).

Jarraitu

El Mundon

agertutako artikulu batean Alemaniako unibertsitate batek egindako ikerketa jaso du. Bertan diotenez, jaio aurreko azken hiru hilabetetan, haurrek amaren soinuak sentitu eta jaio orduko azentu bera erabiltzen dute negaz egiten dutenean.

Kontinentearen arabera, negarren melodia desberdinak topatu dituzte, baita Europa barruan ere.

Izenburua

Reconstrucción preindoeuropea

Laburpena

XX. mendean ikerketa euskaliberriarrak gelditu egin dira. Lan honen bidez sortu den hutsune hau nolabait konpontzen hasi nahi da, Euskeraren ikuspuntutik. Bestetik, Menendez Pidalen teoria berreskuratzen lagundu nahi da, alegia, penintsula osoko antzinako hizkuntza euskaliberiera zela nahiz eta hizkuntza gehiago egon. Gainera, toponimien bidez aurreindoeuropear mitologia aurkitzeko aukera izan dezakegula.

Horregatik, antzinako Europako hizkuntzak ezagutu ahal izateko, euskera, iberiera eta aurreindoeuroparreraren ikerketa, ikerketa epigrafikoa baino bide ziurragoa dela dirudi.

Hitzaldia “AMA la diosa madre” liburuaren laburpena da. Toponimia diziplinarteko zientzia da eta horregatik, AMA erroa ikertzeko, euskal etnomitologia ikertzea garrantzitsua da.

Ponentzia

13_Mikel_Urkola

Iruzkina

“ama” erro itzel honi dagokion garrantzia emateko saio oso intesgarria da, etorkizunean, beste ikuspuntu askotatik aztertzen jarraitu behar dena.

Mikel Urkiolak egindako lana dela eta, esan beharra dago AMA erroa oso zabalduta dagoela toponimian eta El ADN del Euskera en 1.500 particulos liburuan horri buruz ere aipamen asko dago. Hona hemen horri buruz atera ditudan ondorio nagusiak:

- AMA erroaren esanahia: ama, elementu nabarmendua edo nagusia, lotura.

Horrez gain nire liburuan ez da soilik “ama” azaltzen beste antzeko erro asko gehiago ere, eta ez dira denak saku berean sartu behar:  “ma, mad, mag, mai, mall, main, mais, mait, mak, mal, mals, mam, man, marg, mari (oso garrantzitsua)…” eta baita AM-ez hasten direnak: “am, ama, ame, amen, amil, amo, amu, an, ana,…” Sustrai hauek ez lotura daude baina ez da erraza nondik moztu behar den.

Estatuan AMA-z amaitzen diren  1.160 toponimo topatu ditut: “A Costa de Lama”, “Zizama”,  Terlama, Jarama…

MA-z amaitzen direnak 5.035 dira.

AMA-z hasten direnak 188 topatu ditut (Amabias, Amazuela, … Amaya (bi aldiz)). Eta AM-ez hasten direnak 782. Horietako gutxi batzuk baino ez dira zeruko AMAri dagozkionak, %97% ez!

e) ARSE: Un resumen de mitología vasca

ARSEko artikuluan, zenbait orrialdetan (hamabost edo), euskal mitologiaren laburbilduma bat eskaini dut. Horietan justifikatuta gelditzen da, antropologoen arabera, euskal mitologiaren erdigunean eta muinean Lurrama kokatzen dela. Nere ustez, antropologoek zer dioten jakitea, beharrezkoa da. Orain hemen, Ortiz-Osésen (1996, 71-81 or.) testu labur batzuk aipatuko ditut:

“Tanto en el caso de Mari, como en el de otras divinidades telúricas preindoeuropeas, deberíamos hablar de reencarnaciones, ya que primero la Diosa encarna a la Tierra y, posteriormente, se reencarna en diferentes realidades a modo de hierofanías o epifanías sagradas. Tal es el caso relevante de la diosa cretense en la religión minoica, la cual aparece y reaparece como diosa de las serpientes, la señora de los animales, la madre de las montañas, la diosa del árbol, la diosa del mar, etc.”

p.72-73. “En el caso de Mari cabe profundizar la cuestión: aquí la Tierra (Lur) femenina se metamorfosea en todo y ese todo es precisamente Mari que, a su vez, se transfigura en todo lo terrestre.

“Su pie animalesco no es un mero accidente: lo animal copertenece a su esencia, ya que en muchos lugares se la ve en figura de toro, carnero, serpiente, caballo, cuervo o buitre.

Subyace a todo ello, como ya hemos dicho, la sacralidad de la tierra como el elemento primario por cuanto femenino y, por tanto, transmutable y transmutador de todos los demás, de acuerdo con una mentalidad agraria basada en la transformación de las semillas de lo real a través de la tierra matricial”.

p.79. “…donde reaparece de nuevo la junción de la tierra y el agua. Sobre esta junción de la tierra (negro) y agua (blanco)…”

p.81. “Mari es la diosa total (Pantea): en su figura convergen, como dice Barandiaran, funciones que en otras mitologías aparecen dispersas o repartidas en diferentes genios o númenes. Esta diosa <omnipariente>, en el doble sentido de que lo pare o engendra todo y de que todo lo enlaza e implica. La Biblia vasca debería comenzar con este prólogo:

In principio erat Lur

et Lur erat Mari

Et Mari erat omnia.

f) Lurrama – Panteismoa eta jainko amaren birgorpuzteak…

Lurrama-k, Euskeraz, bi esanahi ditu: bata, Retana eta P. Mujikaren hiztegiek ematen dutena “tierra arable“alegia. Seguraski, Amazabal izena duen Leitzako auzoak horixe esan nahiko du. Susmo dut delako amazabal honek lurrama-zabal izan lezakela izen osoa eta, Lur oinarria kenduta gero, laburturik, amazabal hutsean gelditu dela. Beraz, izena osaturik, lurrama-zabal izan liteke. Edozer dela, Leitzako amazabal izeneko auzoa lur puska ordeka da, mendien tartean eta mendien azpian. Inguruko mendi hauek ez dira, inola ere, golde lanetan aritzeko lurrak, goldegaitzak dira. Beraz, kontrastea nabarmena da. Azpimarratzekoa deritzot, goldegai diren lurrei, Euskeraz, lurrama deitzea. Zergatik? Halako lurrak bereziki emankorrak direlako ote ? Euskerak ez ote digu ama eta eman kontzeptuen artean lotura berezia ezarri ?

Lurrama-ren bigarren sentidua da Ama Kosmikoa edo Lur planetako Ama adierazten duena. Sentidu honetan agertzen zaigu hemen jorratzen ditudan toponimoetan .

2- KAR, GAR, HAR, AR, HARRI, ARRI.

3-KARAMA.

4-ITURRAMA Y FUENTE MADRE.

5-ARROYOMADRE, RIOMADRE, ARROYO MADRE DEL AGUA.

6- URAMA.

7- UAMA.

8- ULZAMA (VALLE DE)

9-MARIARATZ ERREKA.

10- ARAMA.

11- ARACAMA.

12-EZAMA e IXAMA.

13- VIRGENES DE MONTES, LLANOS, VEGA, ETC.

14- A PROPÓSITO DE Alcarrache, Alkaraz, Alkarrás, Alkarama.

15- JARAMA.

16- GUADARRAMA.

17-BEIZAMA.

18- TXARAMA, ZARAMAGA, XARRAMA.

19-LEZAMA.

20- LETE

21- LETUR.

22- LETAISAMA

23- LETONDO.

24- LEGIZAMA.

25- SOBRE LA BASE “SEGI” Y/O “SEG”.

26- ZALAMA.

27-ELAMA.

28 – ZEGAMA.

29- EL VIEJO DEBATE SOBRE EL SUFIJO -a.

30- SEG(K)IA.

31- SOBRE EL RÍO ARBA.

32-TOPONIMOS PREINDOEUROPEOS EN LA ANTIGUA VASCONIA ORIENTAL.

33- SEK(G)AISA

34- SEGISA.

35- SEGISAMA.

36- SEGORBE / SEGORBI.

37- SEGOVIA.

38- SIKORIS fluvius, (río Segre).

39- BELAISCA .

40- MUNDO-BRIGA.

41- CARPETANOS.

42- BEAMA, AMALDA, ALDAMA

c) Gaztelerazko <madre> toponimoetan

AMAren gaia jorratzen hasi eta gero, badago saihestu ezineko beste datu bat ere: Gazteleraz ere badirela MADRE duten toponimoak eta hidronimoak. Adibidez, Alcarazen (Albacete). 2012ko udaberrian hara joan nintzen eta 25-30 urte tartekoak ziren bertako gazteek esan zidatenez, han aurrean dituzten mendiei (Sierra de Alcaraz izenekoa) <Montes de la Madre> deitzen omen diete. Eta oinazpitan gelditzen zaien ibarrari, berriz, <Vega de la Madre> deitzen omen diote. Eta bertako ibaiari, (ofizialki Río Guadalmena) <Río de la Madre> deitzen omen diote.

Baino hemendik hurbilago ere badira beste adibideak. Sorian badago beste RÍO-MADRE izenekoa. Errioxan eta Sorian, berriz, ARROYO MADRE aurki ditzakegu. Itero del Castillo (Burgosen) berriz badago FUENTE MADRE. Eta urrutirago joanda, Badajozera, ARROYO MADRE DEL AGUA aurkitu dezakegu.

Orduan, Gazteleraz gertatzen dena eta errekonozitua dagoena, zergatik da ezinezkoa Euskeraz ere gertatzea? Zergatik Euskeraz baldin bada ez dute sentidurik, baino Erderaz baldin bada, orduan ba? Fuente madre eta río madre badute sentidua, baino iturrama eta uramak ez? Zergatik? Zergatik gaztelerazkoei ez die inork esaten “con leve disfraz castellano“, baino euskerazkoei bai, “con leve disfraz vasco“, Mitxelenak gaineratu zien bezala? Nik alderantziz esango nuke. Gaztelaniazko río madre etb. hobeto ulertzen dira euskerazko ama-dun toponimo ugariak kontuan hartu eta euskal etnomitologiarekin erlazionatzen badira, LURRAMA JAINKOarekin alegia.

Madre izena duten horiez gain badira antza handia duten beste batzu: Virgen de los Llanos, Virgen de la Vega, Virgen de la Sierra etb., non Amabirgina gertaera geografikoei itsasten zaie. Horrela, Virgen de la Cueva gaztelaniazkoa dela inork zalantzarik egiten ez badu, zergatik Lez-Ama ezin da euskalduna izan eta, derriorrez, indoeuroparra izan behar du ?

d) <ama>ri buruzko azalpenak

Nere asmoa oso zehatza da, hain zuzen, hemen aztertzen ditudan ama bukaeradun toponimo batzuri euskal esplikazio bat ematea. Zergatik? Beste batzuek esplikazio euskalduna dutenik ukatu egin dietelako. Konkretuki Mitxelenak (1964, 1989, 2010), Albertos Firmatek (1978), Gorrochateguik (1996), Villarrek (2005) uste dutenez, -ama atzizki zeltiar edo indoeuroparra omen da. Tovarrek dioenez, hidronimoetan azaltzen den -ma atzizkia, sarritan ahozko batekin agertzen da erroari lotua. Autore hauek ez dute aztertu bukaeretako -ama delako hau euskal mitologikoa bezala interpretatu daiteken ala ez. Beraz, ustez, halako ausardia izan duen lehengoetakoa naiz ni. Baino, esan beharra dago, Nepalieraz ere, -ama delako hau ez dela atzizkia sustantiboa baizik eta, Euskeraz duen esanahi berbera duela, latinezko mater alegia.

Edozeinetara ere, nik kasu zehatz batzuk baino ez baititut aztertzen, lan honetako ondorioak ez ditut orokortu nahi; bestela esanda, nere interpretazioak -ama agertzen duten toponimo guztientzako balio duenik ez dut esaten. Ez dut ukatzen batzuk arabiarrak izango ez direnik, ezta beste batzuk indoeuroparrak izan ezin daitezkenik. Beraz, homofonia kasu baten aurrean aurkitu gaitezke, non hitz bat berbera, -ama, hizkuntza ezberdinetan izan daiteke.

-AMAri buruz, Mitxelenarentzat, badirudi korapilo nagusiena zera zela: euskal ulergarritasunik ba ote duen ala ez. Mitxelenak ezetz esan zuen. Nik, berriz, baietz diot; baino ulergarritasuna ez datorkio Linguistikatik, mitologiatik baizik. Eta Mitxelenak ez zuen, -amaren interpretaziorako batere kontuan hartu etnomitologia. Funtsezko arazoa, beraz, ez da linguistikoa, arrazoibide edo zentzuzkoa baizik. Eta euskal amaren korapiloa askatzeko, arrazoibidea edo ulergarritasuna ematen diona etnomitologia da. Hizkuntzalaritza zientzia bakartzat hartzea, ordea, ez da nahikoa. Amadun toponimoak ulertzeko, beharrezkoa dugu Antropologiaren laguntza ere: zientzia ezberdinen lankidetza hain zuzen, motz esanda.

Lezama

Hiru adibide jarriko ditut. LEZAMA, LETAISAMA eta BEIZAMA. Lezamaren kasuan, Mitxelenak (1989) 122or., leze euskalduntzat jotzen du; -ama berriz, denok dakigu zer esan nahi duen; halere, <lezama>k euskal esplikaziorik ez duela esango du. Liburu berean, lete eta ais euskalduntzat jotzen ditu. Halaere, letaisama indoeuroparra omen da. Ondorio berbera ateratzen du <be-iz-ama>ri buruz. “Apellidos vascos”(140 orrialdean), Mitxelenak euskal “be(h)e suelo, parte inferior” bezela itzultzen du. 108 orrialdean, berriz, i(t)z aztertzen du eta 41-42 orrialdetan (h)aitz -en aldakari izatea posible ikusten du. Halaere, Be-iz-ama indoeuroparra dela esango digu.

Mitxelenak (Apellidos, 44 or.) orrialde erdia baino gehiago ematen du -ama aztertzen. Bertan, 11 -ama bukaeradun izen aipatzen ditu. Horietan ez du sekula litekeen alde mitologikoa batere aipatzen. Hareago, Ulzama, Uzama, Ut(z)çama, Uxama”ri buruz “leve disfraz vasco” dutela esango du.

-ama atzizki zeltiar ote den gaiari buruz, Villar (2005, 280 eta hurrengo or.) da hori diona, hiru ohar egingo nituzke nik: lehenik, ea zeltiar hizkuntzan superlatiboa adierazteko -amo edo -ama atzizkiak erabiltzen diren ala ez. Hori, ordea, ez da lan honetako gaia. Nik ez baitakit zeltieraz, ezin dut ez baiezkorik ez ezezkorik esan, baino, itxuraz, hala omen da eta nik onartzen dut. Bigarren gaia, ea -ama zeltiar atzizkia, Europako zenbait toponimotan, adjetibo batzuri erantsita ote dagoen. Hau ere ez da nere lan honetako gaia. Hirugarrenik, eta hauxe da nik hemen mahairatzen dudan gai bakarra: ea konposizioan azaltzen diren -ama bukaeradun zenbait indoeuroparaurreko sustantibo, euskal mitologiarekin lotuta dauden. Zehatzago esanda, ea delako -ama horiek LURRAMA-JAINKO-ANDEREAren adierazleak diren ala ez.

Beste gaia da ea, euskal -ama honez gain, beste -ama arabiarra edo zeltiarra ba ote dauden ala ez. Azkeneko gai hau, ez da nere lan honen aztergaia.

Gogoan hartzeko beste gauza da, baita, Hego Ameriketan ere badagoela Pacha-Mama delakoa edo Lurr-Ama.

Gure azter lan hau, gaurko egunetarako, guztiz bitxia azaltzen zaigu. Batetik, izen propio hauek naturako gertaerak deskribatzen dituzte eta, bestetik, konposizioan ama (berez giza fenomenoa dena) erasten zaie. Eta bitxia delako, hain zuzen, horregatik da beharrezko euskal etnomitologian sakontzea. Mitologia honen arabera, naturako gertaerak Lurramaren erditze lanak bezelakoak dira. Horregatik Paleolito eta Neolito garaiko Jainko Amaren irudiak sabel handi batez agertzen zituzten.

Atal hau bukatzeko, zera esan nahi nuke. Hemen estudiatzen dugun toponimoetako AMA hau izen konplexua dela eta gaurko pentsamoldea dugunontzat ez da xamurra itzulpen bakarrarekin adieraztea. Batzutan “natura” hitzaren bidez itzul genezake; bestetan, Lurrama hitzaren bidez; bestetan Ama Kosmikoa bezala; besteetan Jainko Ama bezala eta besteetan Mari bezala.

a.5. Ondorioak

Ondorioz, zera aurkitzen dugu: -ama edo-ma bukaerei buruz, bost interpretazio badirela. Lehenik, agian zeltiar superlatiboa izan litekeen atzizkia (-ama).

Bigarrenik, Europa Zaharreko hizkuntzan, Krahe hizkuntzalariak hidronimoetan zerrendatu zituen -ma atzizkidunak; dena dela, zehaztu beharra dago, Krahek ez zuela litekeen atzizki honen itzulpenik eskaini.

Hirugarrenik, Nepalieraz hidronimoetan azaltzen diren -ama bukaeradunak; kontuan hartuz delako -ama horrek Jainko Ama esan nahi duela, ez dela atzizkia, sustantiboa baizik eta Nepaliera hizkuntz indoeuroparra dela.

Laugarrenik, Tobarrek ohartarazten digun posibilitatea, alegia, indoeuropar eta indoeuroparaurreko hizkuntzetan azaltzen diren zenbait sustantibo, agian, aurre aurretik legokeen hitzontzi edo hitzaska amankomuna batetik hartuak liratekela.

Bosgarrenik, euskal -ama-: sustantiboa, mitologikoa eta hitz bukaeretan azaltzen dena, baino atzizkia izan gabe. -AMA- honen esanahia <Jainko-Lur-Ama> izango litzateke eta barne hartuko luke naturako hamaika fenomeno.

b) Euskal mitologia

Euskal mitologia, funtsean, ez da indoeuroparra, ezta semitikoa, indoeuroparraurrekoa baizik. Mitologia hau panteista da eta gure LUR planeta hau hartu du bere kosmologiako izaki guztien sorbururutzat. Ondorioz, LURRAk, planeta honetako izaki guztiak bere erraietatik ateratzen ditu: urak, iturriak eta ibaiak, mendiak, leizeak, ibarrak eta sakanak; izotzak, ekaitzak, tximistak, basoak eta abereak; ilargia eta eguzkia. Bizidun guztia LURRAk sortu baitu, horregatik LURRAMA deitu behar zaio. Gainera, LURRAMA honen sortze lanak ez du etenik, oraindik ez da amaitu, beti erditzen ari den AMA JAINKOA da. Horregatik, Paleolito garaiko Jainkosak sabel handiaz irudikatzen zituzten, erditzen ariko bailira.

LURRAMA etenik gabe AMAGINTZAN ari da. Atsedenik hartu gabe, ez semiten Zeruetako Aita Jainkoak zazpigarren egunean atseden hartu zuen bezala. Zeruetako Aita Jainko horrek sortu omen zituen naturako izaki guztiak. Judutarren Lurra, beraz, lur soila da; ez da LURRAMA, bertako urak, mendiak, izarrak eta tximistak sortzen dituena. Naturako izaki guzti hauek <Zeruetako Jainkoak > sortu omen zituen, ez Lurrak. Judutarren, greziarren eta erromatarren Lurra ez zen Lurrama, euskaldunena bai.

Bestalde, Latineko NATURA hitzak jaiotza esan nahi duela esan genezake. Beraz, nolabait esateko, Natura horren kumeek (mendiek, urek, etb.) ez dute Ama ezagunik. Jaioak dira, bai, Naturakoak dira, Zeruetako jainko batek sortuak, baino ez dute Amarik. Euskaldunen mendiek, putzuek, iturriek, basoek, zegiek (behiek), zaldiek eta ibarrek, ordea, badute Ama, LURRAMA hain zuzen. Ez dira auskalo nongo jainko batek sortuak, LURRAMAren erraietatik sortuak baizik. Beraz, euskal mitologiaren erdi erdigunean LURRAMA aurkitzen dugu.

Kristauentzako Jaungoikoa zeruetako jainkoa bakarrik ez den bezala, aldiz gizon gorpuztun baten antzera irudikatzen duten pertsonaia ere den bezala, Jesukristo alegia, horrela Lurrama ere euskal mitologia zaharrarentzat. Lurrama ez zen mitologia hura sortu zutenentzat gure planeta Lurra bakarrik, baizik gozpuztun itxura batean irudikatu zuten amanderea ere. Lurrama Lurra zen bai, baino baita Amandere gozpuztun misteriotsua ere. Eta Amandere gozpuztun misteriotsu horren izena MARI zen. Lurreko-Jainko-Ama, ez zeruetakoa. Bizitzaren emailea. Berak bere erraietatik sortutako izaki guztien formetan eraldatzen, proiektatzen eta gauzatzen zena. Hau da: aldi berean Jainko-Ama-Andere-Lurra den Mari. Beraz, Mari ez da Lur orokorra bakarrik, baizik Lurreko forma zehatzetan eraldatutakoa ere. Metamorfosia eginez, mendien, iturrien, uren, lezeen eta abereen forma konkretuak hartzen dituen jainko panteista beraz.

Eta Jainko-Lur-Ama horren metamorfosiei buruz hara Ortiz-Osések (1996, 82 or) idatzirikoa:

“Mari como la Madre Tierra… integra en su personalidad mítica tanto el carácter elemental o corpuscular de la mater-materia…Esta integración implica los tres reinos de la naturaleza y los cuatro elementos fundamentales… Mari integra en su persona simbólica lo mineral (como estalagmita, piedra, hueco natural), lo vegetal (como hierba, árbol, flor) y lo animal (como vaca, sierpe, macho cabrío, caballo, toro, buitre y, finalmente, como hombre/hembra).

Hau da. Jainko-Lur-Ama hori (Mari izenekoa) lurrama, urama, ultzama, iturrama, karama, arama, ezama, zegama, zalama, elama, amalda edo aldama, beama, beizama, txarama, forma guzti horien metamorfosian eraldatuta azaltzen zaigu, hemen aztertu ditudan toponimoetan.

Mitologia bitxia, noski; mitologia guztiak bitxiak izaten diren bezala. Adibidez, aldi berean Jainkoa eta gizonezkoa izatea, edota Betiko-Jainkoak amarik izatea edota hilda gero lehen izandako soin berberarekin berpiztea, ez al dira kontakizun nahiko bitxiak? Eta horrela jarrai gintezke zerrenda luzea baino luzeagoan. Dena dela, bitxikeri horiek ez direla nik asmaturikoak bainan antropologoen deskribapenak direla adierazteko, hor ekarri dut zenbait testu esanguratsu. Ortiz-Osés, Arsuaga, eta Gimbutasenak esaterako. Azpimarratzekoa da, batetik, Gimbutasen europaraurreko mitologiari buruz egindako deskribapena eta, bestetik, euskal antropologoek gure mitologiari buruz egindako deskribapenen artean dagoen antza handia.

Baino nere lanari dagokionean, azpimarratu nahi nukeena da, batetik, antropologoek euskal mitologiari buruz egindako deskribapena eta, bestetik, nere ikerketa honetako ama bukaeradun toponimoak, bat datozela eta elkar baieztatzeko balio dutela.

Edozeinetara, hizkuntzalarien eta zientzilarien mugak ulertzeko, ondo etorriko zaigu beste datu hau gogoan hartzea: analisi antropologiko hauek duela urte gutxi eginak direla eta, duela 30 edo 40 urte, hizkuntzalariek ez zituzten ezagutzen. Izan ere, bizi garen une historikoetan bizitzeak gizaki guztioi muga asko jartzen dizkigu. Ondorioz, duela berrogei urteko edo hizkuntzalariek, sarritan, ez zuten berebilik edo autorik izan, ezta autoak gidatzeko baimenik ere. Eta horrelakorik ez zutelako, bere analisi toponimikoak lekuz leku, geografian, baieztatzeko aukerarik ez zuten izan. Halaber, ez zuten izan, ezta, gaur internetek eskaintzen digun informazio ugari.

Eta ataltxo hau bukatzeko, galdera bat plazara genezake: Euskera Europa Zaharrean izan ziren hizkuntzen azken arrastoa edo kondarra bezala ikusten da. Era berean, euskal mitologia ere Europa Zaharreko mitologiaren azken arrastoa edo kondarra ote da? Halaxe dirudi. Izan ere, euskal mitologia XX. mendean bizirik zegoen oraindik. Horri esker, etnografoek, antropologoek eta etnologoek mitologia hori jaso eta analizatu ahal izan dute. Ondorioz, beste galdera bururatzen zait: AMA bukaeradun Euskal toponimoek Europa Zaharreko mitologia eta toponimia hobeto ezagutzeko bidea irikiko al digute ? Baietz susmo dut nik.

a.3. Eztabaida: zeltiarra ala euskalduna?

Homofonia nabarmena gertatzen da baita euskerazko <”zegi“-behia >, eta zeltiar <”seg“-victoria>ren artean. Halaber, beste adibidea ipiniaz, homofonia gertatzen da, alde batetik, hitz hasieretan “al-” aurrizki duten arabiar toponimoek eta, bestaldetik, Alfonso germanikoa, Albus latinoa, Albillos Burgosko udalerria, Alberdi, Alkorta, Alda, Altzo, Alustiza etabar euskal abizenen artean. Eta al- aurrizkiari dagokionean, garrantzitsua da gogaraztea, Krahe hizkuntzalariak, Europa Zaharreko hidronimoak aipatzerakoan, zerrenda luzean eskaintzen ditu al- aurrizkia duten ibai, putzu eta laku izenak. Ez da ahaztu behar, beraz, al europarra ere badela, ez arabiarra bakarrik. Euskeraz, berriz, edozein hiztegitan aurki daiteke “ala” <larre>ren sinonimoa dela. Antzekoa gertatzen da -IS- morfemarekin: Latineko genitiboa izan daiteke, egia da; baino baita Euskerazko ura ere izan daiteke; edota, hirugarrenik, <aitz> aren aldakari gisan, baita mendi adierazi dezakela.

Eztabaidaren erdigunean aurkitzen duguna, beraz, ez da ama eta seg(i) zeltiarrak eta euskerazkoak izan ote daitezkeen. Baizik kasu bakoitzean eta zehatzean bietatik zer esanahia aukeratuko dugun: zeltiar interpretazioa ala euskalduna. Eta, jakina, behar bezala arrazoituz.

Irudia: domdom

a.4. Ama nepalieraz

Jakingarria, baita, Nepalieraz -ama- hitzak duen esanahia. Nepaliera hizkuntz indoeuroparra da, Sanskritoeraren adarra, indoiraniar taldekoa hain zuzen, non -AMAk- euskerazko -amak- duen esanahia berbera du. Ondobidean, Bhabendra Bhandari jaunak, nepaliarra berez eta Euskerako ikaslea Donostian, emandako informazioa plazaratuko dut.

Nepalerriko kulturan eta erlijioan, dirudienez, badira gizonezko jainkoak, bainan, halakoei ez zaie, ezta otoitzetan ere, “aita” deitura itsasten. Alderantziz gertatzen da emeak diren jainkoetan. Hauei, otoitzetan, <ma> edo <mata> esaera erasten zaie, horrela ama-jainkoa deitu nahi zaiela adieraziz. Delako <ma/mata> deitura horrek ama-jainkoa esan nahi du eta otoitzetan bakarrik erabiltzen da. Gainera, Bhabendra jaunak azpimarratu zidanez, <ma/mata> bukaera hau ez omen da atzizkia, sustantiboa baizik, beste sustantiboari bukaeran erasten zaiona alegia.

Adibide bat ipiniaz, esan zidana hitzez hitz itzuliko dut, Manokamana-ma(ta): Diosa que cumple los deseos del devoto, esan nahi omen du.

Ez omen dute abere emeren haragirik jaten, izan ere emeek birsorkuntzarako balio baitute. Abere arren aragia, ordea, jan egiten dute, zezenarena ez beste guztiak.

<Gau> hitzak behia esan nahi du. Baino Gau (Behia) sagaratua baita, otoitzetan, jainkoa bailitzan,   < ma/mata> bukaera erasten zaio. Ondorioz, otoitzetako esaera osoa, Gau-ma edo Gau-mata izaten da.

Beste adibidea ipiniaz, Kali-ma: jainko eme babesleari egiten zaion deia omen da. Berez, Kali jainko emea da; baino, otoitzetan, <ma/mata> erantsiz, <Kalima> edo <Kalimata> deitzen zaio.

Baino, bestalde, ezin dugu ahaztu beste zenbait toponimotan ama- delako lexema toponimoen aurrean ere azaltzen zaigula. Adibidez, hor ditugu amara, amaroz, amasa, amasorrain, amalda. Hauetaz, ordea, ez dut ezer esango.

Interesgarria izan daiteke, baita, Mitxelenak “De Onomastica Aquitana” 223 or. delakoan egin zuen aitorpena: ”nuestras ideas acerca de las creencias religiosas de los aquitanos no son demasiados claras y por ello no sabemos qué elementos significativos podemos encontrar en las denominaciones de sus divinidades”.

Kontuan hartzen badugu Mitxelenak Akitaniera eta Euskera artean jarraipena ikusi zuela, zera ondorioztatu dezakegu: akitaniarren erlijioaren ezezagutza oztopo zaigula gure onomastikan ama-dun toponimo mitologikoak ulertzeko.

Dena dela, eskeini nahi ditugun “azalpen” hauek fonetikaren sakontasunean eta hizkuntzen konparaketan sartu gabe eman nahi izan ditut; aldi berean, ondorio orokorrak uxatuz eta teorizatze lanetik aldenduz. Halaber, ez dut ukatu nahi espezialistek plazaratzen duten beste zenbait indoeuropar interpretazio, kontuan hartu beharreko ez direnik. Sarritan gertatzen dena da, indoeuroparzaleek, euren interpretazioek beste alternatibarik posible ez balute bezala, agertzen dituztela zenbait toponimo. Eta horren kontra noa, interpretazio indoeuroparaurrekoak ematea ere posible dela hain zuzen. Horrela, etorkizunean, interpretazio indoeuropar eta indoeuroparaurrekoak elkarren ondoan plazaratuz, denak eztabaidatu eta ustezko egokienak aukeratuak izan daitezen.

Mitxelenak dioenez (De Onomastica Aquitana, 2011, p. 216), “En los nombres aquitanos hay, como se sabe, una cantidad considerable de elementos indoeuropeos, que en esta ocasión podemos designar fundamentalmente como célticos… Bastará con citar algunos ejemplos claros. En (Mineruae) Belisamae tenemos el suf. -isamo-, -isama de superlativo: galo -isamo- (Marti Rigisamo)…”

Testu honetan Mitxelenak dioenez,, “argi” omen da -isama/-isamo zeltiar superlatiboa dela. Eta hala izango da. Arrazoia izango duela, nik ez dut zalantzarik egiten. Baino argia da baita, nabarmen argia ere, Euskeraz “ama“k mater esan nahi duela. Beraz, homofonia baten aurrean gaude. Adibide polita, non, bi interpretazio homofonoen aurrean, printzipioz biak nabarmen “argiak“, bat aukeratu beharrean aurkitzen garen, lehentasuna emanez.

Lehenik, zeltiar interpretazioa onartzen bada, orduan superlatiboa, seguraski, izenlagun batena izango dela suposatzen da. Mitxelenak aipatzen duen “Minervae Belisamae“-ren kasuan, superlatiboa Latineko “bellus, a, um“, datiboan, izenlagunarena izan liteke. Baino, zeltiar adjetibo baten superlatiboa izan behar baldin badu eta ez latinoa, <bel>-aren superlatiboa hain zuzen, orduan zeltiar adjektibo-edo horrek zer esan nahiko luken adierazi beharko da. Mitxelenak, ordea, ez du “liteken” horren esanahia eskaintzen. Ezta hemen estudiatzen ditugun ama-dun horien oinarriak eta esanahia: lez-ama, zeg-ama, seg-is-ama, ar-ama, ez-ama, be-iz-ama, el-ama, itur-ama, txar-ama, etb. Guzti hauetan, non daude zeltiar litezken (lez-, seg-, segis-, ar-, ez-, beiz-, el-, itur-, txar-) horien esanahia edo analisia, hain zuzen, superlatiboen oinarri liraketenak? Mitxelena jaunak, berak suposatzen duen -ama horretaz aparte, ez du zeltiar esanahia duenik ezertxo ere eskaintzen. Ezertxo ere ez. Ez dut uste hori arrazoibidezkoa denik.

Mitxelenak, gainera, ez du esaten aipaturiko ama-dun izen propio horiek hibridoak direnik. Hau da ama atzizkia indoeuroparra bai, baino erroak (lez, zegi, be-iz, ar, itur, etb.) indoeuroparaurrekoak liratekenik ez du esaten. Orduan, erro horiek ezin al dute euskal ulergarritasunik izan ?

Bigarrenik, indoeuroparaurreko interpretaziotik abiatuz gero, <ama>-dun oinarri guzti horien esanahiak garbi azaltzen dira. Hain zuzen, Euskal hiztegi guztietan azaltzen dira leze, zegi, itur, txara, ele, ur, direlakoen esanahiak. Horrez gain, aurreindoeuropar kulturatik abiatuta, hau da, euskal eta aurreindoeuropar mitologiatik abiatuta, toponimo horiek ulergarritasun osoaz argitzen dira, baldin eta adjektibotzat hartu ordez, sustantibotzat hartzen badira.

Alde izugarria dago, beraz. Zeltiar interpretaziotik abiatuta, ez da toponimoaren itzulpen osorik eskaintzen. Aldiz, indoeuroparaurreko interpretaziotik abiatuta, ordea, itzulpen ulergarriak eskaini ahal dugu.