Zubiaga: a-h-o; abu-o

Naberan. a-h-o; abu-o: “a” mugagabea “o” lekuan; jatorrizko gunea

Etxamendi :  AHO/ABO <<< AH ! oieneri  edo interjekzio-ari + /O/ lematuzko era dugu: halaber OIHU, OT-OI >>>OTOI-TZ…”oie !oi!” adibide gr.oïzûs,oîzoo, “de l’exclamation oi! est tiré “crier oi!: gritar oi!” [....] oizûs est un terme expressif, où la finale /û/ elle-même doit concourir à l’expressivité “P. Chantraine, Dic.étymo.gr.anc.780.orr

Morvan

a) Hizlariak

Eñaut Etxamendi eta Jabier Goitia  euskeraren jatorria antzeko ildoetatik ikertzen ari dira. Nahiz eta haien artean aldeak egon, jatorrizko erroak hartu dituzte abiapuntutzat.

Eñaut Etxamendi Gezainburu

Eñautek  indoeuropartzat hartutako erroak aztertu eta euskera erabilita (Iparraldeko hitz asko), erro askoren azpian euskera dagoela dio.

Eñaut_Etxamendi_Gezainburu.pdf
Webgunea: Euroskara

Jabier Goitia Blanco

Jabier toponimiatik abiatzen da, eta aplikazio baten bidez 1.200.000 toponimo baino gehiago duen datu base batean hustuketak egiten ditu. Erro berdinak dituzten toponimoak zerrendatu ondoren, horien koordenatuak geolokalizazio aplikazio batean sartzen ditu eta leku horien ezaugarriak aztertzen ditu (hezeguneak, ibaiak, larreak, bideak, mendiak…). Azkenik, erro berean antzekotasun topografikorik dagoen aztertzen du.

Jabier_Goitia_Blanco_ Iberiar_toponimia.pdf

Webgune honen Ikerleen atalean, Jabier Goitia izenean klikatuta, egin dituen proposamen asko irakurri daitezke: eraikuntza arloko hitzak, herri izenak, etab…

b) Egitaraua

Ostiralean, uztailaren 24an. 17:00-19:30

Partaide guztion aurkezpena

Topaketaren egitaraua denon artean zehaztea

Eñauten eta Jabierren aitzin solasak

Larunbatean, uztailaren 25an. 10:00-14:00 eta 16:00-19:00

Eñauten teoria zertan datzan

Partaideen galderak eta eztabaida

Jabierren teoria zertan datzan

Partaideen galderak eta eztabaida

Eñaut eta Jabier aurrez aurre zenbait erroren aurrean 1

Igandean, uztailaren 26an. 10:00-14:00 eta 16:00-18:00

Euskeraren erroen arrastoak frantsesean, gazteleran, ingelesean, latinean…

Partaideen erro eta toponimoen galderei Eñaut eta Jabierren proposamenak

Eñaut eta Jabier aurrez aurre zenbait erroren aurrean 2

Landetako toponimo batzuen azterketa (?) (denborarik egonez gero)

Topaketen ondorioak

c) Nola heldu

Bidai gastuak aurrezteko, autoak partekatzea proposatu da. Horretarako, hitzordu batzuk jarriko dira Bilbon, Donostian, Irunen eta Baionan nahi izanez gero, elkarrekin joateko. Izena ematerakoan zehaztu nondik joan nahi den eta lekurik duen autoan.

Hauek dira joateko jarraibideak:

Nola heldu Philondenx-era

Baionaraino heldu eta bertako saihesbidean PAU-TOULUSErako bidea hartu. (A-64)

7 irteeran (Salins de Bains) atera eta bertan ezkerretara Puyo herrirantz joko dugu errepide jeneralera iritsi arte, non eskumara Orthez herria adierazten duen.

Orthez-en (herria zeharkatu behar da)  MONT DE MARSAN herrira joateko bidea hartu.

Errepide hau utzi gabe Hagetmau herriraino heldu, herria zeharkatu eta Carrefourren aurrean eskumara jo behar izango da SAMADET herrirantz.

Bertaraino iritsita bertan dagoen errotondan (Osasun Gune baten aurrean) eskumara jo behar da ARZACQ herrirantz.

7 Km edo pasatuta, Arzacq herrira heldu baino lehen, eskumara Philondenx herria adierazten duen kartela ikusiko da.

Estrata horretatik segitu behar da 1.400 m eta eskumarako BIGARREN GURUTZEAN, etxe bateraino heldu eta bertan angelu zuzen bat eskumara egin behar da. Bidea etxean bertan bukatzen da: CHEMIN DE LACOURÊGE 190.  eraz ez da Philondenx herriraino heldu behar, lehenago dagoelako.

HUN_Euskeraren Jatorria: Etxamendi_Goitia

Eñauten ponentzia osoa:

Euskeraren_Jatorria_10_Biltzarra_02_Eñaut_Etxamendi_Gezainburu

4) –Forma aoristak

Aorista aditzeko garai bat da, greziera, sanskritera ta euskerak daukatena : oraiko elaraudiz egon izana, eman izana, ikusi izana, orhoitu izana… eraikuntzaz era iraganekoa da, bainan aditzaren ideia hutsa du erakusten, garaiarekilako fitsik gabe, adibidez berria nik ere jakin izanaz [jakiteaz] harritu zen, edo harri laiteke, harrituko da… Noizbaiteko euskal elaraudian bestelako formak izan ditaizke : egon izana <> EGOITZ, eman izana <> EMAITZ . R. Lafont, Le basque au XVI. siècle, zalantzan zagon /e-/, /i-/, /a-/ aurrezkitu euskal aditz kopuruari begira, “Aryan“-dar hizkuntzetako aorista bezalako bat ote zen ? laster atzerat ere egin, dogmaren beldurrez ?  Lekukotasun bezala baditugu erdal klasikoetako forma batzu ia hatz-behatz osorik euskeran, ezin baita erran maileguzkoak ditugun ala noizbaiteko elaraudikideko haztarnak:

E-BIL-I //gr. eple (L II)” ebil-i izan” pelô, pelomai “circular“: “harat-hunat itzulikatu”;                                                       I-GURTZ-I “gantzutu: uncir”= gantzez edo gurinez torratzen // gr. ekhrisa (L II)” gurindu izan“, “gantzutu izan“, <<< khriô “igurtzen“-ren aorista <<<Chtr.1277 : “hors du grec pas de rapprochement précis : lit. gr(i)ejù, griêti “écrémer le lait :desnatar la leche“. Hortik aditz partizipe izenlagundutik egin izena KHRISTOS, “KRISTO: El Uncido“.

EZAGUN <<<E-ZA-GUN, GUN// got. kann, erro-aditz *gna- ditaike (Chtr.225), gn…, jñ…, zn…gr.,lat., skr., eslab. znajo, znati “ezagutzen“. Ohargarri da eusk. eraren eraikuntza : erdaretan, aurrezki “augment : luzagin” deitu hau, araudiz unkhua ta beste aurrezkiaren artean jartzen da gr. an-é-gnôsa “sinets-erazi“; eta ohargarri beste egitura hauk ere : gr. gnôrizô “zaguterazi“, lat. ignarus. ZAGUN, ZAGUTZ… /E-/ luzagina gabe entzuten da, Euskaldun“zaharren”ganik, Homeroren grezieran bezala.

AHARDI “urdanda : marrana“, aditz aorista izenlagundu-izendua dugu “ernaria“, deroana, “erdi beharra” diona (urdanda umegile oparoa izanez). Luzagin /A-/ aurkitzen da skr. abharat “deroana, ernari“-eb bezala.

Ohar. 1 : Mintzalarizaleen iritziz indo-europear aditza lehenik izan omen da iraganaren eran asmaturik, gertakizuna buruturik seinditurik: /-I/ bat ek muturrean liokeena “hemen-orai” solas lekuan . Gure aditz-unkhu ainitz holakoak ditugu : i-kus-i, e-gos-i (aoristak), jauntz-i, jos-I, gel(d)-I, kal-I, erd-I, hand-I, jal-i, elk-I, biz-i…..

Ohar. 2 : bi aorista mota: bat ziztukariarekin (aoriste sigmatique), gure ustez IZan da ziztukaria, bestea « gotorra » auxiliar gabe jan izana, jin izana.

%22

3. Elgartuzko hitzak

Osatuzko hitzak asko dira, ikerlariarentzat biziki jabegarri, zeren beren eraikuntzan iraganeko gramatika edo elaraudi geruzak aurki baiditaizke.

-PITZ <<<BE/BI + IZ(an), hala BIZ = egungo elaraudian izan bedi . >>>piztu //lat. bestia, gazt. bicho, fr. biche “ahuña“.

-TXAKUR <<< etxeko hor, cf. artzan-hor, ihiz-hor, hor-üzkü // gr. oiko ouros “etxe zaindari“, skr. pasus haurva “artzan-hor”; dena da izen deberbatiboa edo aditzetikoa <<< OHAR ( OK-” begi“+HAR)// gr. oraô “begiratu, begian hartu “

-ZALDI, ZALU //lat. celer “zalu”<<<gr. kélês “itsas-untzi lasterkaria” itsas-lapurrena ‘gero « zaldi lasterkari » : beste untzi baten erasotzean, kapitaina oihu-orroaka arraunlarieri, gr. keleuein= “abordaje-rako oihuka” GALdeka <<<erro KAR- (cf.KARR-ANKA, TXAR-ANGA, GARR-asi, GARR-uma…)

-GURDI, GURPILLA <<<gur-tu aditzetik + BIL, cf. biGUR, maKUR / maKOL, biderkaturiko HUR-KUL/ KURKUL >>> ukuillu…

-MAKULL-U, 1. gai HAMU, 2. gai -GUR-/KUL- erroarekin <<<HAMU-KUL, hamu-k, txakur-ek bezala “afereza “ badu (hasierako eloskia luperturik), mintzalaritzako beste sorginkeri bat .

-HAM-U/ HAB-E “tallo“, HAM-/HAB-” pie : anka”+ atzhitzki –U /-E da eroa “lematzen duena“, lemazalea“, hunek hitza aditz edo izen edo izen-lagun den salatzen duena. HAMU badugu ZU(r)HAMU, HAMETZ, (h)ERHEM-U” espacio: bazterrak” gaur, bainan aintzinean “basamortu“, eta hitzez-hitz (semiotikoki) HER-” aur-”  HEM “etxea”(milurteez etxeak zurez egin dira), beraz ERHEM morfologi eraikuntza hau ez da eraikia gaurko elaraudiz ETXE-AUR. Jakina, desertuaren izena lat. heremus –tik (Lhande) <<<gr. hêremos “basamootu”>>> hêremizein “lasai egon“, hêréma “lasaiki, emeki, polliki, amiñi bat” etabar. Erromako Latium munhoan arkeologoek argiraturik badakigu aspaldiko zurezko txabol batzu hesiz (sasiz) inguraturikoak zirela, hilerriak eta tenploak bezala (abereek hazka ez zapuzteko), txabola inguru hetsirikoa FORUM deitzen zena, gero merkatu-azoka, gero auzitegi, erabaki gune, hots leku publiko, atzain-itzainak hiritartuz eta jaunduz…. Bakotxak ikus dezake FORUM eta HEREM/ERHEM senide direla, bergauza ere naski. Greko-Lat. domus, demos <<< *Dem- “maison”erro batetik omen, A.Meillet,183, ahal zuena asmatzen jaun horrek ere .                   –

Lat.FAMILIA, FAMULUS “morroi”  : Meillet 215 “ mots uniquement attestés dans les dialectes italiques et sans étymologie » . « Familia a dû désigner l’ensemble des esclaves et des serviteurs vivant sous un même toit, par opposition à la gêns […] puis la « maison » tout entière, maître d’une part, et femme, enfants et serviteurs vivant sous sa domination » . ausartuko gira HEM-ELIA bezalako zerbait litaikela hastapeneko eraikuntza, cf. Zub. ELI « talde, multzo », gr.îlê, îlâ « talde : tropa »<<<aditz eiléô « bildu ».

-HENBOR (HEM “zuhaitz“+ BOR “barne, barru, tripa“) “tronco”>>> isl. z. timbr “etxegintzarako zura”, ALL. zimmer-man “zurgina“… MAKIL/MAKUL, Lhandde-k lat. bacillum-tik, baculum, gr. bakthrion, irl. bacc “palo torcido“… denak berdin, Meillet-ek,64 “bacillum rapelle la forme irlandaise; mot populaire “.

-KALAMU « caña » <<< GARI- HAMU « tallo de cereales : lasto », lat ; culmus « rastrojo », gr. kalamos « caña », kalamê « lasto : paja », kalameutês « igitari : segador », All. z. Halam, Halm « uztaleku » etabar . Chtr.,484 « (kalamos) entre dans une série de mots désignant la tige, le chaume, lett. Salms « paille », russe soloma « paille », [….] le vocalisme des mots grecs en kala- reste donc isolé ». Hitza ebaki behar zen kal-, ez kala-, cf. eusk. galbahe, galeper, galaz…

-TARRAPAT “precipitacion“, LARREPOT “langosta saltamonte: xirlixka”<<< TARRATU, TZARRATU, LARRUTU, NARRUTU « arrancar, desollar » + PAT/POT « hatz : pie », denak dio « ankez laster egin, ankez erauzi, zalukara ihes egin “. Parrez gr. trâpétês “fugitivo, esclavo fugitivo“, skr. dravati “lasterka doha“, drapayati “laster egin-erazi“, gr. dramein “laster egin“, 279 “L’origine du thème drâp- est inexpliquée “. Hitza ebaki behar zen dra- eta ez drap- . Goazen gorago :

-LASTER <<< LATS (Azk.I, 532)” uhaitz: arroio”+ TER “zarraz-,tarras-”  diokeena “ zarrastan, zirristan : resbalar“, beraz zalu-ren ideia. Parrez gr. dramein (L II) “laster egin: correr“, Chtr.296 “Racine *der- d’où *dr-ea- .(Ikus III. atala). Eta ikus gr. derein “larrutu, larraztu, zarraztu… : desollar“, derma “larru“; got. ga- tairan “urratu““; g.- g. z. (fir)-zeran, All. (ver)-zehren “larraztu, lit. deru “larraztu“…. Bidenabar LARRAZKENA <<<LARRAZKO-ENA bazterrak (zuhaitzak) buluzten direneko urtaroa ; eta LARRE, LARRAZ (Otxabagi) “erial : hutsik den eremua“.

%22

d) Euskeraren azalketa (deskripzioa): hitzen egitura

Hizkuntzetan, euskera barne, aho-mihitan eta idazkietan eguneroko hitz frangoren eraikuntza zertaz ta nola hortaratua den, jendeak, bai eta batzutan gramatikazaleek berek, oker ulerturik, edo baterez ulerturik dira. Platon (IV. K. aur) filosofoak Dionusos jainko izena, “arno (oinos) emaile (doter)” bezala aditzen zuen; Latinoek cadaver asmatzen zuten”  hilhotz” ca(ro) da(ta) ver(mibus) “zizarieri eman haragi” bezala. Erdi-Aroan hizkuntza oro Hebre-eratik zetozela uste zen; XVIIean Frantsesera Hebreeratik zetorrela adierazgarritzen zen… Ménage jaunak, frantsera latinetik eta latina hebreeratik zela erakutsiz hitz jatortza zuzen frango aurkitu omen zuen. Gaur-egun, hitz-jatortza edo etimologia iker-arau bat da, hitzen bilakaera ahalik eta iraganean goren bilatzen duena, anitzetan, ikertzen den hizkuntza baino haratago helduz, “etymon” deitu forma bakuna aurkitu arte (ustez bederen).

1°- hitz izkutuak.

Osoki eto zati bat itzaliriko erak baitugu, eta hizkuntza denetan badira : Lat. nouacula “bizar-nabela”<<<*kês- “ aitz “+*nouâre “karrakatzen, zarrasten“+ (tresna atzizki ) –culum ; “ verbe *nouâre, qui aurait disparu par suite de son homonymie avec le denominatif nouus “(Meillet, 446). Eta hara nola ber-irakur edo eidetu daitekeen eusk. AUSNAR, HAUSNAUR “rumia”(Azk.,I, 110 ). bestalde badugularik NAHAR / LAHAR “zarza“/LARRAZ-TU “desollar”… Berdin ere eusk. BIZAR (BI-ZAR) nola eraikirik den = “zarrastu beharrekoa“. Skr. ksuràh, gr. xeroz “bizar-nabela“, era hauetan agi baita delako *kês- “aitz” erroa” halaber eusk. GEZTERA (Azk.I,334) “aguzadera, piedra rotativa de afilar“; hortik ondoriozta dezakegu Oraiko ZARRASTA- noizbaiteko *KZARRAST- bezalako zerbaitetarik ginukeela.

Berdin ere Azk.I, 304 orr., EZTERA 1° « piedra de alfilar », 2°(BN-Muger ) acequias profundas à donde llega el agua en pleamar »; zantzu hunek geramaz lat. castrum –erat “ atrincheramiento, lugar forificado“, Meillet,104 “ Il semble avoir désigné d’abord une proprièté gadée ou retranchée“. Jakina ! eusk. GAZTELU, kastillo erromanikotik datorke, hargatik erromaniko formen jatortzak gaur-egungo gure formek argi dezazkete… Hau ez da zernahi ! Bidenabar, ikus hitzen erantzukidetzen legeak (fonetikakoak) nola argitaratzen diren .

BEDI, BEGO, BERRA (“dakienak berra” Atxular), HALABIZ “hala izan bedi“, beraz aditza, 3. personan bakarrik agertzen dena euskeraz eta aginte bezala aditua, erdaretan ere aginte zantzuan ta ez beti 3. personan bakarrik ; BE, BI, ingel. to be, lit. bùvo “zen : estaba“, lat. amâbam <<<amâre-bam = maitari izan nintzan, behar nintzan, hots, iraganeko etorrera = “maite nuen” gaurko adieran . Ikus eusk. BEUDE <<< BE-EGO(n)DE, BETOZ, BIHOA, BIZAR, BILAKATU, BEHAR, BEDAR “helduko dena: zulain : planta“, PITO “sorterazle“, BEHOR “erditzear“, GARBI “ clarus :claro : entzungarri (garrasi,karranka)“, lat. carbo “ikatza = gar eginen duena “ (Meillet,99 “ v. isl. hyrr “feu“….. mais le –b—n’est pas expliqué“), akitan. SEMBE “seme“<<< “sein –be”=jinen/xein, sortuko dena”….cf. seinmin, senide, senhar, seinga, lat. Senex (itsu utzia Meillet-ek,613), zezen, egunsenti….;

LUKE, LEIKE, LADIEN, LEIDIN…. –ko /L-/ ez da ere 3. Personako izenordea, bainan aditz laguntzale bat balizka-ko gogoaren salatari : LEHI “NAHI” dioena // gr. lô, leïs, leï “deseo, deseas, desea… <<< erro *Wol-,* Wel- “ itzul“-tik. Cf. ingel. will, shaul aditz-laguntzaileak erabilera bertsuan direnak (etorrerarako). Gainera dezagun gure atzizki erabilera oparoko -LE, edale, egile, jale, pixile…. “Gura” adierazteko. LUKE-k = lehi-uk-ke, uk = UKAN/EDUKI. Oyhenart, XVII. “BU (be-uk) gloria Jainkoak zeruetan”. Edo “Erran genion gortereski gaur bara leidin gurekin”. (Arhantzuzeko bortü Gañan) LEIDIN <<< *lehi-izan-di-an = lehi- (i)zadien, /Z-/ 3. pers. izenorde iraganean “el“, “ella“, /-A-/ “are,da(r) girare, dirare, =“ser, estar“. I.-e.-eran bai ta euskeran izaitezko hiru era badira : IZ-, BE, AR-/OR-, cf. AIT-OR // lat. fateor” konfesatzen” ; (H)EROR (I) “lurrerat izan : caer, (H)ER-I “enfermo“, (H)ERI(H)OTZ “muerte“, etabar. Latinean am-or, am-ari “maitatua izan“, am-are, cap-ere, uol-are = “maitatzeAR, hegaldatzeAR… Bilakaera osoki luzearen ondorioz dirateke hizkuntzan holako asko forma. Ber-eraikuntza sakon baten beharrean gaude.

2) Aurrezki, atzizki-dun hitzak :

- Aurrezkitu formarik irakasten da (Baionan) euskerak ez lukeela (“Dérivation exclusivement suffixale“) . Bainan harren AUR-KEZTU, AR-BASO, HUR-BILDU, E-ZA-GUN //got. kann, lat. gnoscô : “conocer“, /E-/ (haratago ikus) /ZA- (gr. za<<<dia) //diagnostico ; ZI-R-URIKA, ZI-R-RISTA, ZI-RIN “diarrhea”, ZA-BALTZA, ZA-PATU, EN-BATA, AUR-PEGI // gr.pros-opon, ; BURUZ-AGI =aintzindari, aurrean AGI-tzen dena, AGIN-taria // gr. pros-agein, Skr. puro gàva, hittiteran piru ga = AINTZINDARI : jefe. Tiro bakar zenbat urtzo !

1- BUR-U orai “kasko: cabeza, eta ere ‚”muturra” (bidearena, lanarena…) adibidez BURUTZEN (L I)//gr. prassô, prattein (L II) “muturreraino eraman hasitakoa“, gr. epraksa “burutu izana“, praksis “praktika, burukatzen“… erants dezagun /k/ hori zer den grezieran ez dela garbitua, “La gutturale finale doit connoter l’aboutissement du procès” (Schwyzer, I,702 Gr. Gr.) Chtr.935. Beraz, BURU-k noizbait AUR, AINTZIN, zioen; eta agertzen da sarreran konsonante batekin ta barnean bokal bat galdurik : All. urspprache “aurreko hizkuntza“, urvolk “aurreko populua“, ur heimat “aurreko kokagunea“; ur- indogermanisch “ aurreko indo-europarrak…

2.-AUR-, AR-,UR-, ERE (erosi //gr. priasthai “*EROS-TU“, eretzi, erkatu), IR-- (iri // gr. peri), POR- ( bur-u, burrusta, turrusta //gr. wrustos “ixurtzen“), PAR-(parra), BER- (berriz, berdin)…… Irl. ar, bainan hasierako konsonantearekin Greko-latinerek : per, por, prae, pro, pri (prim-, prineps, promo), etabar. Dena da barrika beretikoa. Beste aurrezkirik bada; OS-KOL, US-PEL, AS-PALDI, AZ-KAR? HOB-ORO, OP-IL (HOP-BI)//ingel .apple, gazt. Avellano ; GOSE (GO-ASE) = ase ez dena…

3- lat. agere/ gr. agein/eusk.AGIN-DU « ereman : conducir » hitzek jatortza lukete, antzaz, GAN/JUAN bainan aurrezki /A-/ batekin AGITU-k daukana « acontecer ».

-Atzizkiek ere euskeran lanik aski badute islatuak izaiteko. Armenitar baskologo batek (Web-en) dio metalkien euskal izenez, ainitzek BURDIN/BURNI + margo izena daukatela: burdin zuri “zingoa”, burdin hori “bronzea”, burdin urdin “kobrea”…. Untsa ulertu badut: gure oraiko lur-aldeetan burdin mehaztegi asko izanik, eta burdin-lana Europan K.-A . 600-700 urte hirietan bakarrik hasi izanik, gure arbasoek lehenago ez zuketen jakinen metalgintzan. CNRSeko ikerlari talde batek, Arrosa(BN)tar Garazi Beyris anderea buru, Urepelen (BN) aurkitu dute, orai duela 20-en bat urte, metal elkitzeko labe bat K.-A. 3.000urtekoa.

Gure “baskologoak” BURDIN/BURRUN/BURNI hitzaren idekitzen ahalgin balu, idazten hasi gabe, eskuak erre gabe egonen zen… Atzhitzki /-DIN / errexa da zilatzen (ber-din, ur-din, buz-tin), joiten duen gaietik zerbait eduki badaukala ; -ON /-UN (pikun, papun, Ibaiaion)<<< DUN <<<D-U(K)-AN ; BURNI <<<*BURRUN-I “burdindua” beharba. Eta BUR- “zer?”MURRA bada “brasa ardiente”‚ (Azk.), sua MUR-MUR (BN)= garrik gabe edo gar guttirekin dohan sua; BUR-BUR-BUR (Erronkari, Garazi)“onomat. De la ebulicion fuerte“ Azk. I, 184. HURBURU ( Ester. ) “Iturri burbullokari” baten izena, Auvergne-eko(Fr.) BOURBOULE hiriak mainagieta badu, iturri burbuilkaritik. Beraz, gure BURRUNek diona da suarekilako zerbait baduela, METALkia du errangura. Meillet-ek lat. ferrum « burrun » hitzaz « l’origine de ferrum est obscure ; on sait que le « fer » n’était pas connu dans le monde indo-européen […..] accadien parzillu, phénicien barzel, ce qui ne fournit rien de net ». Alta Meillet-ek bazeuzkan lat. ferueô « erakitu, burburikatu », arm. arbewr « iturri », irl. z. topur « iturri », got. brinnan « erre », Meillet-k dio « plus loin pour le sens »230 orr. Hauen guzien parrean : gr. pur, hitt. pahhur, arm. hur « sua », gr. purakteô « suaz idorrerazi » = ABARRIKATU = KIZKOR-ERAZI(taloa su-aurrean, larruak eguzkian… eta bigarrenkari zantzua : « ele gaixtoz norbait erasotu ». ABAR, GAR, BARzillu, PAHHUR alBEWUR >>>PUR…forma ber baten avatar-ak ditugu, sorginkeri zoinbait gora-behera .

Begira beste huni : MURGILDU” columpio“, asmatuko da berehala lat. mergere, mergulus “(hurerat) jauzgia“, Mellet-ek *mezg- errotikan litaikeela, zeren skr. màjjati “murgiltzen da“, lit. mazgoti “ikuzten”. Iduriz, norbaitek edo zerbaitek hurerat juzitean, burbuilloak hurean egiten dira, horren egilea >>>*murgile >>> aditz denominatbo edo izenetikoa MURGILDU. Balitaike hameka ta bat beste adibide

-Biderkatu formak, ZEZEN, KOKORIKA-, ZIZARI, MARMUTZ, KASKAIL-, LILIRIKA, KIZKORTU ? DARDAR //lat. febris« sukarra » Meillet,222 “ la forme originelle serait de type à redoublement : * dhe-dhri“. Badugu DIR-DIR / DISTIR >>> skr. distria “Sirius, Constelacion del perro“, gr. aster = IZAR : astro, estrella“, PAPO/GOGO… aberasgarri dira erdal era berekoekin erkatzeko, salatzen daukutelakotz, zalantzarik gabe elaraudi-kideak, maiz berdinak, baditugula.

Era horietarik zoinbait onomatopeiak dira zehazki : DER-DER (DIR-DIR / DISTIR) hotz-ikaraz hortzak dantzatzearen salatari, >>> lat.febris “sukarra“, lat. querquerus “hotz-ikara : escalofrio“, gr. karkairô “hotz-ikara“// eusk. hotzez KASKARAN ; iturri beretik dugu DIR-DIRA/DISTIRA “centelleo, brillo“, haatik goithitzez edo metaforoz ; gizadiaren jeinu berezia izanez sinbolozale girela, hizkuntza delarik sinbolo egituraketa bat : denikdana edo errealitatea galerazten dugu ahots joko batez, begitan ez dena beharriz gogoeraziz, hortakotz hoinbeste onomatope hitz-famili ainitzen sormarka ; hur higikarian iruzkiaren edo ilargiaren argia kliskari da, bai eta gauaz zeruko izarrak, ta hortik gr. astêr, indo-iran. stàr, lat. stêlla… “izar”<<<*DIZTIR –tik . Meillet 646 :”*ster- et *stel- seraient les noms d’action des racines parallèles signifiant “étendre“, *ster- >>>lat. sterno, et *stel- >>> v. sl. stilati « étendre »[…]lat. latus […] L’idée fondamentale serait celle du groupe d’étoiles semées dans le ciel. Pure hypothèse » .

Aldez-aurretik, izarraren (izarren) eituratik diratekeela elki sternô ta stilati usteago genuke guk. Besteak aldiz, zalantzarik gabe aditz bihurtuak dira, iragan bukatuak edo perfektoak : ZEZEN-A « behi aita » // gr. gegona, skr. jajàna « sorterazi dut », skr. jàti -, lat. nâtiô « JAIOtza »<<< JIN, JEIN, SEIN (sein « niño, senide…) / lat. genus, generare, gr. genos, skr. jànas.

KOKORIKA <<<*KOR-KOR-I-KA, formaren erroa KOR, eta unkhua KOR-I = gaurko euskeraz “UKURTU: encorbar(se), bajar(se) », >>> GOROTZ, gr. kopros « gorotz, satza », skr. sàkrt, sakn-àh « gorotz, zikin », lit.sikti « cacâre », Chtr. 563 « on pose donc i.-e. *kekwr-/*kekwn-, *kokw-r/*kokwn-, cf. Benvéniste, Origines,9». Hau ezin dela «erro» izan ikusiko da jarrairko atalean.

LILIRIKA (BN,Baigorri, Behaskane, Lekunberri, Ainzile…) «bete beterik”Azk. – LH-ek ez dakarte, cf. arm. li “lleno“, lat. pleô “betetzen“, gr. bukatua péplêka =“lilirika“, plêthorikos (beterik, lepo).

MARMUTZ « insecto », hitzak erantzukideak badauzka, lat. uermis « lombricilla », « kermes <<< ar.kirmitz<<< pers. Kirm, lit. kirmis, skr. kermih = cochinilla del roble », « Mot « populaire », instable, à variations singulières » Meillet, 724 ; gr. murmêx « eñurru/zinhurri », « les noms d’insectes qui n’appartiennent pas au fonds noble du voabulaire sont exposés à des variations, où peut intervenir le tabou linguistique…Chtr.723, hots, jatortzarik ez omen. Ausartuz, eskainiko dugu gure iritzia : biderkatuzko formak maiz aditz bihurtuak dira (prozeso/burutze bukatua, perfektua), marmutz/uermis/murmêx erro ber ta bakar batetik elkitzen ditaizke *-IZ (auxiliar) aditz-lagunarekin ; (MARMU ta lat. formidô « espantajo », bai eta murmêx-en bigarren zantzua « buho : animal fantasmático de India : leon), marmuek haurrak JATEN dituzte ! beraz mar-/ mur-/ uer- erak parekatuko ditugu lat. uorare, gr. eboron « irentsi, klikatu, jan », eusk. PORR-O « tripa », BAR-UR « jatear, jateke), HAR-ITZ, HUR-ITZ, gr.bibroskô (L II)« jaten »// eusk. porroska (L I)« migaja », broska (L II) « migaja ».

PAPO /GOGO, oraiko euskeraz izenak dira, bainan formaz noizbaiteko aditz eite dute, hargatik ziztukaririk gabe ( ?) PAPO « pecho » >>>PAPUN (PAP+ON) « budar oparoko » eta sinboloz/goitizenez « onjo zapelduna », eta fruitu « mardoak ». PAP = HAP- <<<HAPA-HAPA hatsangaren onomatopea, =HATS, ta PAPO = hats-gunea « pecho ». GOGO deitzen duguna, « izpiritu, arimako harahunat-gune, sendibera-gune », askotan « bihotz » hitzaz ere dioguna, PAPOAn dugula iduritzen zauku ; doinutikoki (fonetikaz) P/G egoki, cf. lat. equus/gr. hippos « zaldi ».

GOGO hitzetik dukegu EGOSI (e-go-s-i, <<<e-gogs-i) aditza, gure barruko zilimalazko asmuez mintzo girelarik . Hemen ager da eite-huts zantzutik elkirik dugula zantzu hukikorra edo konkretua : salda, haragia … egosi. Parrez lat. coquô, coxî, coctum, concoctiô “cocer“; gr. péssô “egoserazi, onduerazi“>>>“papun, ondua“; skr. pacati, esl. z. peco; ital-kelt.*pekw-ô… Erro i.-e. *pekw- Chtr.890.

%22

c) Erroaren teoria (E. Benevéniste, ) 1935 -Dictionnaire de linguistique LAROUSSE, 2005

Erroa da, hizkuntz bateko, edo, hizkuntz famili bateko hitzen gai oinarria, hezurra, laburtuagotu- ezina, eta, hitzaren familiako hizkide guziek daukatena. Erroa eite edo gogo huts bat da, abstrakzio bat, gauzatzen dena era edo itxura ezberdinetan. Hitzetik kenduz isats mota oro ( aurhitzki, atzhitzki, barhitzki, deklin-isats, aditz-isats…) da erroa argiratzen. Oroz lehen, hitz bi edo gehiago hitzez eraikirik denez ohartu behar da, zeren elgarkide bakotxak bere erroa baidu : txaranga, txakur, zaraitz, iriatz, gaztigar, hitz bakoitza bi izenekilan da. Bestalde, elgarturiko hitzak izan ditaizke eraldatuak eraikuntza batetik beste baterat : txaranga ta karranka, zaunka, xainga, txirringa, kurrinka, zinka … errangura ezberdineko hitzak izana gatik, “erro” berezko dira, ta gisa berean elgarri datxikolatuak ; eta zer erranik ez, erro horiez berez eraiki erdal hitzez ! : KAR- >>>“ lat. quiritô/ gazt. gritar/ ingel. to craye”+ A NGA “mehe-luze (lat. anguis /lit. angis”  ziroina : serpiente“) .

Euskal hitzen erroen bila abiatzean beharko da aztergaiko forma, maiz, lehenik “ideki” edo puskatu (dislokatu). Hortarako euskera untsa jabetu behar. Koxka hemen izkutu-ezina : ikerlari asko (baskologoak), arrotzak ziren alde batetik, eta guhaur, ondikotz ! arroztuak guhauren hizkuntzan… Gaineratzen bada noranolaketa edo metodo ezegokiz ari deno ikerlaria, eta, aurriritzi mitikoen menpean dagoeno, euskeraren senide diren erderak ikerlanetik baztertuz, itsumandoka buruberotzen jarraikiko dugu.

Adibidez, eusk. EDER edo BUZTAN zertaz eraikirik diren, nik hasteko ez nuen sekulan aurkituko grezieraren gainean beste batzuk egin lanen laguntza erabakiorra gabe. Euskera erdal senidetzakoa dela aitortzeak, ez gaitu ez euskera ez gu banalizatzen (hori balitz gure sabeleko mina), aitzitik ! badakigularik egungo Europear jendeen “genoma“-ren %75-80 duela -15.000, – 20.000 –ko (karrointe aroak) “euskal genoma“dela, Ingeles-Aleman ikerlarien bizi- ikertzaren arabera. Burgoitzeko tentaziorik bagindu, orhoit Ostrogoth- Vandalo eta beste, Ameriketako Indio jendaileen suntsizale, Nazi shoa-zaleak barne, senide garela : bizi-jatorriz, bai eta hizkuntz jatorriz…

Unkhu (radical) deitzen da erroak hartzen duen forma elabide ezberdinetan : KAR- >>>kurle / lat. grûs, eusk. kurrulla / lat. grillus, eusk. garruma/ lat. carmen, eusk. garrasi, garima, galarrots, galde/lat. calâre, gr. kalein ….. lat. coruus, gr. korax “bele“,gr. krazein “gritar“… ; ANG- a >>>(xar)INGa (Ester. GARAZI) “chillido“, (xir)INGa “flautilla, jeringa”; zINKurina / lat. canere, canis, gr. kuôn, gr. salpinx, surinx…………. Ikus, adibidez, eusk. ANTZU <<< ANGA + *IZ- aditzlagun (auxiliar)+ U lemazalea, ANTZU <<<*ANGZU / lat. Angô ”hertsatu : estrechar”>>>anxî “hertsatu dut“. (*Ang- )erro beretik TINK-I, TINKATU ! lekuko cf gall. yng eta cyf-yng “mehar : estrecho“  (Meillet,33), bokal ta konsonanteen fandangoa goiti-beheiti.

Fr. “venir”–en erro ven-ek bi unkh badauzka ven- eta vien-, bideratuko direnak elaraudi isatsak datxikolatuz venons, venue, venait, vient, vienne ; chanter-eren erro chant- ek bi unkhu ere, chan-tait, chant-re, cant-atrice, cant-ilène.

Berehala ager da unkhuaren avatar –ak nolakoak izan ditaizkeen. Bai eta ere euskera indo-europear mundukoa dela . Zeren, arabe, hebrear edo vietnamdar erro ta unkhuak ez baitira nehola ere euskal eta indo-europear munduan sartzen, aldiz hortxetako adibide horiek berek erakusten dutelarik euskal eta erdaren arteko jostura zehatza.

E. Benvéniste-en teoria: Origines de la formation des mots en indo-européen, 146-173. Orr. CHAP. IX, Esquisse d’une théorie de la racine.

1)-Erroak hiru elhots edo fonema dauzka, hiru hizki edo letra / konsonaate(otskide) + bokal (ahoski) +konsonante, K.O.K.

2) Erro hori agertzen da bi (batzutan hiru) « gradotan », a) osorik K.O.K. grado betea ( L I); b) tinkaturik K.K. grado lehertua (L II); c) grado bihurtua (L III) . –

Lema I (L I) = KAR, GALde, GARrasi, CARmen, CORuus… HEROTS = gr. kêrux, skr. karuke “heraldo”…; Euskerak eta naski Myzenierak lema I, osoa dute gutiz-gehienetan, eta euskerak biziki guti beste lemekilako hiitzik

Lema II (L II) tinkatua = eusk. = naski zero KAR- en familian ; lat. gloria, clarus, grundîre, grus, grillus, gr. klaiein “negar egin“…

Lema III (L III), arras bekana : eusk. LAGATU (L I)// gr leipô “abandonar” eta leibô “ixuri xortaka”(biak erro beretikoak)(L I) ; eusk. maiLEG-U /leloipa “lagatu dut”(L II) ; eusk. LIPitz “gota“(L III), abizena XiLIBolost= gr. dialiberos//gr. aorist é-lip-e, lips “lipitz/lipit : gota.“(L III). Eusk. ZAPAL- (L I) ta ZAPLAZT- ‘L II) ; eusk. KALTE (L I) = lat. clades (L II)

3) Lema bat ez delarik agertzen hizkuntzako hitz famili batean, guziz L I eta L II –tariko bat delarik itsu, bilatu behar da azter-gai den hizkuntzan ez ote legokeenez, itzalkaturik edo mozorroturik familian berean, edo alboko famili batean, jakinean egonez mintzairak sinbolozale bikainak direla : badakigu, adibidez, gauazko aments baten salatu-nahia ezin dela ulertu amentseko ipuia irakurriz aurreratzen duen antzerkia egiazko egitzat hartuz, beti da parabola bat… halaber mintzairarekin ainitz-askitan. Azter-gai den mintzairan delako lema hutsik balinbada, kanporat jo behar da : norat ? Indo-eurpear erderetarat ezbairik gabe .

Lan bikainak badira oraikoz aditu taldeek haietan eginik, josirik-presteko jantzi frango elkiko da. Bai eta ere ohartuko gira aditu ospetsuenek, berek idatziriko petto batzuetarik, zer duten galdu euskera zokoan utziz !

Latin gradus “zubi-pala“, grandis “handi“, L II –ekoak, besterik gabe : gradus (L II)= GARATU(L I, grandis (L II)= GARAIEN-DI (L I)/ GEIHENDI/ GAINDI <<< KARA orai “BURUA“, cf.GARkoola, GARauna, GARondo //gr. kharâ “cabeza“.

4) Erroak bere bokalak aldizkatzen ditu : GAR-A >>> GOR-A//lat. collis, GEReinño//lat. cellô, GIRi, GURin ; SAKu “corte“, auSEKi/ ausSIKi / lat. secâre, fr. incisive .

Emile Benveniste, ikerlari estrukturalista

5) Erroak konsonanteak aldizkatzen ditu : XERRA “tajada“/ gr. keirô “ebaki“, >>>aor. Ekerxa « EGURTZE » (Erronk., Aezk.), EGUR//gr. kouros “suko ebaki egurra“, gr. kreas ta lat. caro “tajada de carne”/ HARAGI “tajada de carne”. SAK- errotik >>>*SAKSI (sak-iz-) SASI // lat. saxî “ebaki dut“, ZITZI “tajada de carne”//skr. sitsi “tajada de carne“.

6) Erroa azal daiteke afereza (hasierako elhoskia gabe)-rekin : MAKUL-U <<<HAMUKUL-u ; eta hori ez askiz haplologia jokoekin (elhotski bat edo gehiago galdurik hitz-eraikuntzan) : TXAKUR <<< ETXEKO- HOR. Eusk. HEM-BOR >>> isl. Timbr, All. Zimmer-. Edo eusk.

7) Erroa batzutan lupertzen da hitz-eraikuntzarako gaien kopurua luzatzean : lat. nouâcula “aiztua, bizar -nabela”<<<*kês-/* ks-nouare –cula, hizkuntzalariak (Meillet, 446) ausartzen dira gr. xuron, skr. ksuràh “navaja de afeitar“-tik abiatuz latinak *Ks- bat luperu zukeela asmatzerat. Cf. eusk. GEZTERA/EZTERA >>>lat. castrum, hemen atzizkiak erakusten du L II

Erran behar da formaren hertsaketa hori erderek erroaz bestelako fometan ere sistematizatu dutela. Hortarik dator parte hun batean EUSKERA-ERDERAK erkatzerakoan arazoetako garrantzitsu bat: formak mozorroturik heldu zauzku : era zehatzenetarik abiatuz, huna adibide zoinbait – GILTZ “llave”(L I)// gr. kleïs “giltza”(L II) // eusk. begi KLIS-KA “parpadeo”(L II) <<< erroa *KAL- “jo”(KALITU) (L I)eta “hautsi”<<<KLASKATU (L II) //gr. klaô “jo“(L II>>> aor. Éklasa (L II) “klaskatu dut“, kalon (L I)” sugaia, egur“.

Guzi hunek zer luke GILTZ-ekin ikusteko ? Soroetako langak SEIL / SEHEIL edo KEHETA “portico, barrera”  batez hesten dira, hetsgailua delarik zaraitz bihurdikatuzko bilur bat, hunen begitean iragaiten baita Y fomako ziri matxarde bat, bazterreko arbasta edo zuhaitz adar bat klaskatuz eginikoa. Gero, begite eta matxarde delakoak hobeki landu dira, lehenik zurez, eta gero metalkiz, etxeetako GILTZ-en egiteko : cf. gr. kleis “barra, cerrojo ((Hom.), llave =clavicula“; myzen. Karawiporo(L I) “giltzaina“(L I) = gr.klawiphoros(L II) >>>kleiô(L II) “ cerrar, cerrojar“, kleistos (L II)“hetsi”= KLISKA-(L II). Ikus daiteke hizkuntzak nola “hautsi“, ideiatik “hetsi”ideiarat bide egin duen : hitzak eta mintzairak olerki garbi dira, gizadiak hunkikor oro gogo-huts antzaldarazten du, ia izadiak marmutz itsusi batetik “altxalili” (pitxeleta = arima / gr. psukhê) degien bezala.

Hemendik aintzina begi berriz begiratzen ahalko diegu euskal eta erdal hitz eta hitz-egitureri, ohartuko ere baigira elgarrekilako erantzukidetzek araudi tinko (lege) batzueri jarraitzen direla. Tinkza hori ezinezko agitzen denean, hobe hitzaren erkaketa-lana, behingoz, utzirik, ikerketaren fortunak argi berri bat pitzeraz arte. Nahiz batzutan milurteen bilakaerak eragin mozorroketak hain diren asma-gaitz, halere, maiz ezustean, formaren ber-eraikuntza heldu da aurrerat, goragoko adibideak berme.

%22

b) Indo-europear kondaira

1786an ingeles Sir William Jones Calcuttan auzitegi goreneko epaileak, hiru urtez Indietako Sanskrit-erazko K. aurreko IV. eta VI.-.mendeetako testuak ikertuz, ohartu zen mintzaira urrungo hura greziera eta latinerarkin senide zela “greziera baino osoagoa, latinera baino aberatsagoa […] bi horien bai hitz-erroetan eta bai gramatika formetan ahaidetza tinkiegia baitu zorizkoa izaiteko“. Gotik-era ta keltik-era ere nabari zitzaizkon senidetza bereko zitaizkeela. Geroztik ikerzaleek ehun eta zoinbait mintzaire, senidetza berekoak denak, baietsi dituzte, batzu bizi, beste batzu itzaliak, testuak deszifragarriak utzirik: latin-guneko, greziera, eslabierak, baltikerak, germanikerak, keltikerak, kurduera, Afganistango mintzaira, armeniera eta albaniera XX.-enean, berrikiago Anatoliako hittitera, Asiako bi tokhar-erak…

Alde batetik Europako eta Asiako senide taldeen artean kokatzen diren semitiko, turko eta garaitiko jendeak beren mintzairekin, Hungaroak eta Finlandiarrak Europarat bezala, garai historikotan etorriak zirela jakinik, bestaldetik, Persi-Greko-Erromano inperioen kondairako hedadurak gogoan, ikerlariek gisa bereko gertakizuna izan dela usteko edo asmatuko dute hizkuntz indo-europarren bai senidetzaren, bai hedadura geografikoen adigarritzeko…

Ikerlari jakintsunak hiru mende laurdenez Aleman eta Eskandinabiarrak izanen dira. Harro ere seindi baitira : ordu arte, jende horiek beren “barbarotasunaz” ahalge baitzauden greko-latin historia-kultura ospetsuen parean : Franko, Vizigoth, Ostrogoth, Vandalo eta beste zoinbait biligarro, denak Germandarrak eta barbaro denak…. orai aldiz ikustean haiek ere mundu horrekin senide zirela, osoki harro! Orhoituko baiditazke inperio erromanoa airez-aire itzulipurdikatu eta “ordaindu”zutenak Germandarrak zirela… ere, Europako aristokrazia militarra formatuz, etabar luze bat.

Frantses diplomata batek, Comte Arthur de Gobineau-k plazaratzen du Essai sur l’inégalité des races humaines (1853-1855) liburua. Hortan diolarik jendail gudari giza-goiti bat, jitez aitorseme, beste jendeen nausigorako sortua, Frantziako Iphar-Eki, Belgika ta Ingalater zati batean bereziki kokagune duena gar… Ikusten da hemen XIX.-eko Germandar mintzalarizaleen iritzi inguru-giroa : Indo-europar hizkuntzen senidetasuna (UR-SPRACH) aintzinako jendail azkar, handi, heroiko (UR-VOLK) baten etorrerak, bazterrak oro Islandiatik eta Malagatik Birmaniako zedarritarainoko herrialdeak menperatu eta zibilizatu zituen bat, herresto ohargarri zoinbaitez bideak eta milenioak markatuz : Erroma, Grezia, Iran-Persia, Indietako zibilizazio eta poema epiko gogo-hangarriez Kondaira izenpetu zutenak NOR ote ziren ? Allemanen arbasoak. Eta bai ! Hots Bibliako Erromantismoaren pareko zerbait, zientifikoen ikuspegia ere (eta nola ez ?) baldintzatzen duena.

A. Meillet jaunak dio, oximor-aren beldurrik gabe, « des petits groupes de chefs » ; mintzairaz hauxe dio : « Tous les mots ne sont pas de même niveau ; il y a des mots « nobles » et des mots « roturiers ». Les mots qui désignaient les idées les plus générales (morî, uiuere, esse, bibere…pater, mâter,frâter…equus, ouis, sûs…), représentent le vocabulaire de l’aristocratie indo-européenne qui s’est étendu dans tout le domaine [….]La valeur abstraite des mots, liée au caractère aristiocratique de la langue, est un trait essentiel du vocabulaire indo-européen ». Beraz, ardia, urdea, edan, beriotza, bizia… gauza abstraktoak omen : lingua, ôs « ahoa », liên « giela »… « populaires », aditu behar baita jende apalaren hiztegiko direla. Ikus eta sinets, Jakintsu ospetsu bat da mintzo, Diccionnaire étymologique de la langue latiné,1932.-eko hitz-aurreko IX.-orr.

Arkeologoak jokoan sartuko dira, Lituandar Marija GIMBUTAS bat, besteak beste : K. aurreko IV. eta III. Milurteetan, Konkistadore aitorseme batzuren haztarnak omen (kurgan hilerriak lekuko), Itsas Beltz aldetik batzuren arabera, Iphar gorenetik omen beste batzuk ziotenez (UR-HEIMAT beren « sorlekutik »), hiru uhain-etorreraz, zaldi-karro eta zaldizkoen laguntzaz eta gizarte erakundetza zorrotzari esker, menperatuko zuten horiek Europa osoa eta Asia parte handi bat, EZIK…. Euskaldunak eta euskera ! hemen proba bakarra ez da arkeologiakoa bainan euskeraren « berezitasuna edo exotismoa ». Aipatu ditugun mintzalari ospetsu horiek denek (A.Meillet, P. Chantraine, E. Benvéniste eta beste guziek), historizaleak barne, orok dudarik ez zuten, eta oraikoek ere ez, ipui hori dena EGIA dela.

Bakarrik hara, hemen ere bemol bat : K. aurreko IV. eta III. milurteetan zaldia ez zen oraino hezia : lehen zaldi buztartu ta karroak II. milurte-hasieran dira lekukostatuak, zaldizko gudariak aldiz II.-aren amaieran, eta segur, azken milurtean.

Garai haietako nekazaritzak ezin luke nehola jendaila gudari ta urrun bidalari talde baten hazteko ahalik. Gizarte erakundetza herrunkaturikoa (militar aintzindari, aphaiz, metalgintzalari) leku eta garai haietan ezin zen izan omen (Kronologia arazoño bat). Azkenean Marija Gimbutas-en “kurgan”delakoek ez lukete uste izan den bezalako lekukotasun baliorik, adituen arabera. Hargatik, untsa dakiguna hauxe : Europako zelaiak, Alsaziatik Ukrainean barna K. aurreko azken milurtean jende nekazariz beteak direla ; klima aldaketa bat agitzen dela, uka ezina, aroa hotzagotzen, eurite eta uholde… Iphar-aldeko jendeak zinhurriak bezala higika hego-alderuntz, eta armaturik… Hegoan inperio militarrak… liskarrak, borrokak… ordukotz Latin, German, Eslabo, Kelto… beren hizkuntzekin lekukostatuak dira idazle-historilari greko ta latinoek bermaturk.

Berriki, 2014an Paule de MOULE historilariak plazaratu liburuak (Mais où sont passés les Indo-Eurpéens?), argi eta garbi salatzen du dena dela mito bat !!! Gisa berean, Shlomo Sand israeldar historilariaren ganik dakigun erarat : Bibliako « istorio » gehienak ipui-mito hutsa diren bezala, Germandarrren jator-ipuia mito galant bat dugu. Arren, indoeuropar hizkuntzen senidetza NUNDIK ? eta NOIZ ? Ipuiak utzirik hobeko dugu euskal mintzairaren ikertzerat jo ; euskera ez baita mitoa, edo «lilaikeen» zerbait, bainan bizi «danikdana».

%22

Sar hitza

Orain arte egon baihiz inprimitu bagerik

orain hi ebiliren mundu guzietarik”

a) Sarrera

Ez da lan erreza euskeraren erkaketa baten eginahaltzen hastea, bereziki indo-europar (erderak) hizkuntzekin, zeren “egi” ofizial, aspalditikoa delarik, gure hizkuntza osoki arrotz dela indo-europar hizkuntzekin eta ikerlan bidezidor hori itsua dela behin betikotz.

Ikus Meillet konparatistaren hitz hauek : “il ya des langues qui, étant entourées de langues d’une autre famille, ne se laissent pas grouper avec les langues voisines et ne rappellent même aucune langue connue. Leur système gramatical n’offre de concordances précises avec aucun autre idiome, ou du moins n’en signale-t-on pas, c’est le cas du Basque. GUK azpimarratu Meilleten perpaus zuhurra salatu gabe, bada gutartean jaun « mintzalarizalerik », errexegi mintzo denik Web-en, Meillet hartuz bermetzat, goraki dionik, Meillet-ez geroz delako senide-gabetza euskerak beti hor daukela, eta ere berriagorik azaltzekotz, jaun mintzalari profesional horien lanetik letorkeela bakarrik . Nork bere buruaren intsentsatzea Asto jaunarena zela, hemen burgoi galantarena, ez zakienak ikasiko du.

Bestalde, gure hiztegiaren fontsezko etimologia edo hitz-izurrien ikerlanik, bederen fidagarririk (gure ustez), ez dugu ikusten. Badira bai euskal hitz parrasta baten musurka-lanak hantxe hementxe batzuk eta bestek itzulikaturik, metodo edo noranolaketa arbitrarioz ahalginik… maizenik latin-erromaniko mundutiko maileguak ginuzkeela, Madrildar hitzkuntzalari zoinbaiten arabera gure hiztegiaren ehundik larhogoia, eta holako.

Edo, Manuel Agud eta Antonio Tovarren lanak (A-tik Orloi-eraino) Diccionario etimologico vasco, deitzen dutenak, argibide gutti dakarkigu. A. Meillet-ek bazeukan aintzineko A. Walde-en Lateinisches etymologisches Wörterbuch, P. Chantraine-ek Hjalmar Frisk-en Griechisches etymologisches Wörterbuch, eredutzat. Nahiz, A. Meillet Konparatismoaren sorzailearen ikasle izan biak, P. Chantraine eta Emile Benvéniste-ek, erakasle ospetsuaren metodoak hobetu zituzten; guk ahalegin dugu hiru horien noranolaketen edo metodoen arabera jokatzen euskerarekin.

Horiek beren gaiaz aurkitu aintzinekoen parekorik, euskerari buruz, ez dugu aurkitu. Koldo Mixelenaren Fonética historica vasca, lan handia egiazki, baliagarri zauku jakina, erdal formekin euskal formen erantzukidetzen parekatzeko, bainan “bemol” baten bat edo beste goiti-beheiti : BELATER (cod. Callixt.) “aphaiz” greko-latin presbyter-tik elkierazten du Mixelenak, bi hitzek atzhitzki /–ter/ daukatelarik berdina bakarrik. Erkaketarako metodo hortaz zer pentsa? Indietako Sanskrit-eran badugularik beratêr”  sacerdote“. Halaber, LAINHURU/Zub. Leñürü, leiñü, Lhande-k itzultzen du “raza, generacion, tribu… “ aldiz Azkuek (I,539) LEINHURU “rayo, fulgor, brillo“. Leinu ta leinhuru bi formak nahasten ditu Lhandek, fr. lignée << lat.linea ”liho hari piru”-tik elkiz gure hitza, Mixelenak ber-gisan, gainerat euskal fonetikako elots aldaketen adibide bezala aurkeztuz lat. lin- dik euskerak lein degiela…

Bego, zaldirik hoberenak ere eztul zoinbait. Gehitu behar da, lehenagotik nahasketa izan ahal zela mintza zaleetan leinu “senidetza“ / laino-laiño “niebla“, formak ia eitez iduriak izanez. Denaden, LAIÑ-HURU bi hitz elgartuzkoa da : LAIÑO “alfore, lanbro : niebla”+ HURU “eguzkia“, ikus Zub. ZOHARDI “argitsu“, eta avést. HURO “eguzki“, [Jaun hunen izenetarik bat, eusk. ELUZKI <<< *welios eki,[gr. hêlios],= “(eki)begi itzulikari”<<< i.-e. erro*Wol-/*Wel-” itz-UL”(cf.bi-HUR, GUR-pil, ma-KULL…)]

Nundik eta nolaz dugun tabu bat : euskera ezin delako erkatu indo-europar hizkuntzekin ? Bi erantzun nagusi

1-      Indo-europear inbadizale konkistadore garhait-gaitzen ipuia, ehun bat hitzkuntz elgarren senideen ustezko arbaso ospetsuak, euskera ta Euskaldunak ezik… denak menperatu eta itzalerazi zituztenen ipuia…

2-      Ikerzaleen atzerakoikeria (hemen eta atzerrian): hizkuntzalaritza orokorrari, eta batez ere indo-europar hizkuntzei buruz iker-lanak beti aurreratuz ibili ta ibiltzen dira… Bainan iduri luke euskerari buruzko ikerlariek ordularia XIX. mendean kokaturik daukatela. Adibidez eusk. TXAKUR formari bere eite zerbait lukeen forma baten bila Korear-eran edo Ketxua-eran, Uralo-Altaïk-eretan, edo ez dakit nun ibiltzea antzukeria hutsa da XX.ren amaieran, badugularik ARTZAN-HOR, IHIZ-HOR, HOR-ÜZKÜ… edo halaber, beste ustekeri hau : sintaxi ergatiboa, (gure “berezitasuna” omen litaikeena), erdarek ez dutela nehoiz ukan, Unibertsitatean entzuten den bezala… txundigarri da “linguistak” direlako ustea dutenen ahotik, gaur badakigularik indo-europar hizkuntzen sintaxiaren oinarria ERGATIBOA izan dela (Claude Tschecof Aux fondements de la syntaxe l‘ergatif).

%22

Maiatzaren 9an, Zestoan, Euskeraren_Jatorriaren_10_Biltzarrean Eñaut Etxamendik egin duen doktoretza tesiaren laburpena aurkeztuko digu. Bertan, euskeraren eta erderen arteko erkaketa egiteko oinarri batzuk jarritu ditu:

EUSKERA-ERDERAK gure lanak bi zati nagusi daduzka :

1- euskal gramatika edo elaraudiaren erkaketa indo-europar gramatika ber-eraikiarekin (J. HAUDRY, Lyon-go Unibertsitate, L’indo-européen).

2- hiztegi ez-oso bat, hitz andana baten jatortza balizkoez

Lan hau ez da euskal hiztegi etimologiko edo hitz-izurrizko oso baten aurkeztekoa, ez baitugu nehola ere gure hiztegi osoari buruzkorik gogoan izan, bainan bakarrik adibide bezala erkagarritzat berexi bizpahiru milako bat era, edo hitzei buruzko ikerlanaren ezagutzerat ekartzekoa. Halarik ere uste dugu hitz familia garrantzitsuenez jabetzeko nahikoa badugula azterturik. Oroz lehen gure laneko noranolaketa edo metodoak, erka-laneko, ditugu nahi aurkeztu. A. Meillet latin (lat.) klasikoaz, P. Chantraine greziera (gr.) klasikoaz, jokatu diren gisarat inhalduz gu ere jokatzen.

Ez da lan erreza euskeraren erkaketa baten eginahaltzen hastea, bereziki indo-europear (erderak) hizkuntzekin, zeren “egia“ ofiziala, aspalditikoa delarik, gure hizkuntza osoki arrotz dela indo-europar hizkuntzekin eta ikerlan bidezidor hori itsua dela behin betikotz.

Eñaut Etxamendi nekazal peritua izan da eta irakaskuntzan jardun du irakasle. Berritzailea izan da eta Euskal Herrian lehenengo negutegiak berak jarritakoak edo bere laguntzaz jarritakoak izan ziren. Erretiroa hartzean hizkuntzalaritza egin zuen eta bere doktego lana “EUSKERA-ERDERAK: Basques et Langues Indo-européennes, erkaketa saioa” izan zen 2007an. Etxamendik idazle eta kantari gisa ere jardun du.