Blog Archives

Josu Naberanek iberiera deszifratzeko ekarpen interesgarria egin du liburu berriarekin.

Gero eta ikerle euskaldun gehiago arreta jartzen ari dira ondoan izan dugun eta orain arte ikusi nahi izan ez dugun hizkuntzan: iberiera, Kanariar uhartetatik Italiaraino Iberia eta Akitania osoan zehar hitz egiten zen hizkuntza.

Nahiz eta iberieraz idatzita 4.000 testutik  gora eduki (txanponak barne) ezikusiarena egin eta botereak 2.000 urtez lurpean eduki nahi izan duen hizkuntza da. Zergatik?

Euskaliberismoa ez da berria, eta Humboldtek eman zion indar handia, toponimian oinarrituta, bi hizkuntzen arteko hainbat lotura agerian jarri zuenean.

Gero frankismoan teoria hori erabat estali zuten eta frankismo ostean berdin jarraitu nahi izan da baina joera aldatzen ari da. Katalanak izan dira gauza batzuk erabat argitu dituztenak, zenbakiak, eta gero eta lotura gehiago agerian jartzen ari dira.

Egoera berri honetan kokatu behar dugu Josu Naberanek idatzitako liburu berria. Euskeraren jatorriari buruz duen ezagutzan oinarritua (gogoan izan behar dugu gai horri buruz idatzi zuen liburua) azken urte hauetan iberiera ikertzeari ekin dio eta liburu berri hau horren emaitza da.

Aurkezpena

“Lehen euskera” deritzodana, Mendebal Europan gure arbaso zaharrenek egin zuten hizkuntza da. Onomatopeiazko berbots silaba bakarra, zeinuz, keinuz, doinueraz eta eskuen mugimendu ugariz lagundua. Hitz bakanak izan arren, orduan behar zituzten oinarrizko kontzeptu guztiak adierazteko gai ziren: aditzen bidez (IN, AN, ON), espazio-denborarako UN eta genitibo/zirkunstantzial gisako EN partikula boteretsuaz baliatuz.

Hizkera hark jauzi erabakiorra izan zuen duela 18.000 urte inguru, paleolito aldiko koba atarietako sueteen inguruan: lehen euskeraren erro beraietan oinarrituta, bi silabako hizkera eraiki zuten. Hizkera garatu hura euskal/iberiera izan zen eta, duela 10.000 urte, mundu zabalera hedatu zen, duela madaleine-emigrazioarekin.

Nekazaritza sortu zenean, aldiz, euskal talde bakoitza lurralde ezberdinetan egondu zen: batzuk orduko “euskal herrietako” eremu zabalean, eta besteak Levanten eta Hegoaldean. Horregatik, batetik euskera eta bestetik iberiera bereizten hasi ziren, arestian hizkuntza bera zenetik bi dialekto sortuz. Iberierari dagokionez, duela 2.000 urte desagertu zen, baina ez aztarnarik utzi gabe.

Larramendi izan zen lehena, beste arlo askotan bezala, euskeraren eta iberieraren antzekotasunaz jabetu zena; gero Von Humbolt alemaniarra eta Astarloa durangarra oinarritu ziren harengan, eta hauek biok Sabino Arana konbentzitu zuten.

Erosteko

Iruña-Veleian 3., 4. eta 5. mendeetan idatzitako 70 bat hitz desberdin agertu dira  euskeraz idatzita, batzuk hainbat aldiz agertuta eta esaldi osoak eginda. Horiez gain latin arruntean idatzitako hitz eta izen asko dago. Agertutakoen artean denetarik daukagu: hitzak, aditzak, izenak eta toponimoren bat eta horregatik, gure hizkuntza aztertzeko orain arte izan dugun altxorrik handiena da. Hurrengo mezuetan nabarmenak azalduko ditugu.

Iruña-Veleia arte, gauza solte eta oso gutxi izan ditugu, eta lehenengo esaldia X. mendean:

a) Iberierazko grafian txanponetako hitz solteak (Bascunes/Barscunes, Arsaos, Benkota, Bentian, Umaanbate, Arsaos, Arsakos,  Kaiskata, Ontikes, Kaiskata…) eta idazkun gutxi batzuk, famatuena Andion-Andelosekoa: “Likine aboloraune ekiar bilbiliars” (bere esanahia hauxe izan daiteke: Bilbiliseko –Calatayudeko- Abolo jaunak egindako mosaikoa).

b) Latinezko  grafian Akitania, Soria, Errioxa, Araba eta Nabarrako hilarrietako pertsona eta jainko izenak (Anderexo, Belex, Bihoxus, Cison, Illuna, Ummesahar, Sesenco…), kronisten herrien aipamenak (Oiarson, Iturrissa…) eta X. mendeko Donemiliaga-San Millan de la Cogoyako esaldia: Izioki dugu, Guek ajutu ez dugu. (Eduardo Mtez: Pozten gara, merezi izan dugu eta).

Hau da, Iruña-Veleian orain arte geneukan guztia baino gehiago topatu da eta esaldiei dagokienez, Donemiliagakoa baino 7 mende lehenago.

Informazio gehiago

Iruña-Veleiako argazkiak eta testuak gaika: I-V-Ostrakak Gaika

Iberierazko testuak: http://euskerarenjatorria.eus/?p=37952&lang=es

Pertsona eta jainko izenak:

Akitanian:

Antroponimoak: Belexeia, Lavrco, Borsei, Andereseni, Nescato, Cissonbonnis, Sembecconi, Gerexo, Bihossi, Talsconis, Halscotarris…
Teonimoak: Baigorixo, Ilunno, Arixoni, Artahe, Ilurberrixo, Astoiluno, Haravsoni, Leherenno…

Nabarran, Araban, Errioxan eta Sorian:

Antroponimoak: Sesenco, Ummesahar, Ederetta, Serhuhoris, Dusanharis, Abisunhar…
Teonimoak: Larrahe, Loxae / Losae, Lacubegi, Selatse / Stelaitse, Helasse, Errensae.

Nabarrako txanponak

Donemiliagako esaldiaren itzulpen proposamena (Eduardo Martinez)

Euskeraren Jatorria
Iruña-Veleiako kanala

Iruña-Veleia arte agertutako hitzak, iberierazko eta latinezko grafietan

Iturria: Wikipedia

Euskal ostraken edukiaren laburpena (J.M. Elexpuru)

1.- Kopuruak

Kopuruak gutxi gorabeherakoak dira, kasu askotan ez baitago argi hitz batzuk euskara diren ala ez. Esan beharra dago, halaber, horietako asko bi aldeetatik idatzita daudela, eta baten batek letrak ertzetan dituela.

Ostrakak euskaraz
Euskarazko inskripzioak dituzten ostrakak, guztira: 57
Aurpegiak edo aldeak guztira: 75

Euskerazko hitzak
Euskerazko hitzekin edozein hizkuntzatan idatzitako hitzak guztira: 245
Euskerazko hitzak guztira (errepikatuak barne): 170
Euskerazko hitz desberdinak guztira: 70

Euskal ostrakak non agertu diren

Harresidun esparrua
3. sektorea: pieza 1
5. sektorea: 3 edo 4 pieza, denak zalantzazkoak, bat izan ezik
6. sektorea: 23 pieza eta 35 aurpegi idatzi
12. sektorea: 4 pieza, 5 aurpegi

Harresiz kanpokoak
28. zundaketa: 3 pieza, 5 aurpegi
32. zundaketa: 14 pieza, 18 aurpegi
47. zundaketa: pieza 1
60. zundaketa: pieza 1
120. zundaketa: pieza 1
Testuingurutik kanpo dauden piezak: 3

2. Edukiak

Izen arruntak: ama, amet (s), araina, ata, etxe?, (g) ison?, ilar, iri?, isar, (a) laba, lagun, lore?, leio, lura, mai?, (a) mona, (a) naia, neba, ogia, (ar) reba, reinu, santu, (o) saba, (i) seba, su/sua,
Adjektiboak: Aros, be (l) t (z) a, gori, polita, urdin, zuri
Aditz nagusiak: arrapa, bisi, eda/edan, egin, elosi?, ent (z) u (n), er (r) e, eskon, ian, il, izan, lo, nahi
Aditz konjugatuak: badi, na, ta, tu, serana, laike?
Posesiboak eta izenordainak: geure, haie (?), nere, neu, neure, zeure, zuene, zure
Adberbioak: beti, gau (r), zuti (k?)
Deklinabide-atzizkiak: -i: nebai, rebai, zordunai; -re: atare, nere, neure, geure, zeure, zure; -n: Roman, Veleian; -tan: sutan, zutan
Atzizki sintaktikoak: esquero, -la?
Pertsona izenak: Antonino, Baho?, Cipriano, Corne, Elosi?, Laike?, Marcus, Mario, Mirto, Neu?, Samuel, Set, (i) van.
Bibliako pertsonaiak: Iesus, Ioshe, Maria, Mirian, Yavhe
Toponimoak: Erroma, Veleia, Veleia gori, Veleia Nova.

Gonzalo Mateo Toponimia comparada, española e internacional, interpretable sobre raíces ibéricas

Lenguaiberika.eu webgunean Gonzalo Mateoren toponimia lan berri hau deskargatzeko aukera jarri dute, non iberiar toponimia munduko leku askotakoarekin alderatzen duen. Hain antz handia dagoenez, ezinezkoa omen da, bere ustez, kasualitatea izatea, eta euskaliberierari garrantzia ematen dio interpretatu ahal izateko:

….

Harrigarria da eremu iberiarraren eta nazioartekoaren arteko hurbiltasun toponimiko hori egon daitekeela, urrunetatik gertu dauden herrialdeetatik hasita.

Baina esanguratsuena ez da Iberiako toponimia herrialde baten edo beste baten ahaide izatea, baizik eta obra honetan aurkeztu den moduan, urruti dauden estatuen arteko harreman zuzenak egotea, hala nola, Vietnam Tanzaniarekin, Peru Bangladeshekin, Japonia Australiarekin, etab.. Eta eskualdeekin berdin:  Hego Amerika Asia-Pazifikoarekin, Ekialde Ertaina Afrika Beltzarekin, Kaukasoa Australiarekin, Ekialde Hurbila Iparramerikarekin, etab., teoriaz hizkuntza eta historiak oso urrun izan dituztenen artean.

Hainbeste toponimo partekatu ahal izateko eta antzinako garaietatik iraun ahal izateko, bi azalpen egon daitezke:

a)      Jatorrizko hizkuntza komuna dut, gaur egungo euskeratik hurbil egon beharko lukeena (bertatik ahaidetasun hori ondorioztatu ahal izateko), garai oso zaharretan (paleolitikoetan) sortu ahal izan zena eta mendez mende aldaketa handirik gabe mantenduko zena.

b) Ez zen hizkuntza komunik egon, baina bai fluxu oso aktiboa antzinako garaietan (duela milaka urtetik gaur egungo garaia baino mende batzuk lehenagora arte koka zitekeena) ohiko bidaiekin eta kultur trukeekin, modu global eta luzean eraginez.

Bi ideia horiek talka egiten dute, aurrez aurre, duela mende askotatik transmititu zaigunarekin eta gizateria gehiena finkatutzat ematen duenarekin. Baina nik topatu dudana errefusatzea, horregatik, orain arte ez delako hori bultzatu, bere burua zientzialari edo ikertzailetzat duen norbaitek inoiz egin ezin duen zerbait da.

…

Egilearen sarrera

“Atera berri dudan lan honek antzinako milaka toponimo iberiko ditu, ordena alfabetikoan, ordena berean, bost kontinenteetako herrialde ezberdinetatik datozen beste toponimo batzuekin nahastuta.

Gure toponimia ulertzeko balio duten hiztegiak eta sustraiak aplikatuz, munduko edozein herrialdetako termino asko ere interpreta daitezkeela ikusten da.

Obra hori aditu askoren ikerketa baten emaitza izan beharko litzateke, herrialde askotakoa, urte askoan egindakoa. Baina adituak existitzen diren arren, ez dirudi hori egiteko borondaterik dutenik.

Ez dut uste besteen ezagutzak gutxietsi behar direnik. Baina ni moduko toponimozale bat horrelako gauza bat agerian uzteko gai baldin bada, haiek askoz baldintza hobeagoetan daude hori egiteko: baina ez da egiten ez delako egin nahi, agerikoegia den gertaera bat ezkutatzeko nahia dagoelako…

…

Bibliografia

Gonzalo Mateo Sanz Biologian doktorea da, Valentziako Unibertsitateko Botanika irakasle titularra eta Valentziako Lorategi Botanikoko ikertzailea. Flora eta fitogeografia ikasketetan espezializatu da, baita taxonomia botanikoko lan askotan ere, Biscutella, Hieracium eta Pilosella generoetan bereziki. Landareen taxonomian aditu gisa Flora Iberica taldeko kide da. Flora Montiberica aldizkariko editorea da eta honako liburu hauen egilea: Claves Ilustradas para la Flora Valenciana, Atlas de la flora vascular basvestre de Burgos, Flora Valentina, Estudio monográfico sobre los géneros Hieracium y Pilosella en España, Catalogo florística de las Sierra de Gudar y Javalambre (Teruel), Toponimos eta Topónimos y apellidos españoles de origen ibérico o pre-latino etab. Horiez gain, Sistema Iberriarreko taxonomia eta landetzari buruzko ehunka artikulu idatzi ditu.

Madrilen Javier Velazak emandako hitzaldia jarri dugu hemen. Zoritxarrez, iberieraren egoera zein den jakiteko gutxi ikasiko du hitzaldi honetan. Izan ere, Velaza, hizkuntzalaritza “ofizialaren” ordezkariak, bereak eta bost egiten egiten ditu iberieraren eta euskeraren arteko lotura argiak ez erakusteko; bereak eta bost egiten ditu iberieraren hedapena murrizteko (Akitaniako guztia ia inoiz ez delako diapositibetan ikusten); bereak eta bost egiten ditu zenbaki iberiarren eta euskaldunen artean harremanik ez dagoela esateko “euskera ezagutzen dutenek, Lakarrak eta Gorrochateguik, haien antzineuskeraren berreraiketarekin bat ez datorrela diotelako” (Entzun 1:24 minutuan egindako galderarari Velazak zelan erantzuten dion).

Baina Velazak, ordea, baieztatzen digu euskera ez zela Euskalerrira III-IV. mendera arte heldu Akitaniatik. Hori oso argi omen dauka. Nola jakin dezake? Zertan oinarritu da? Hau da, euskalduntze berantiarra argi eta garbi babesten du.

Hau da, berarentzat argi dagoena da, justu, Martin Almagrok Ministerio de (in)Culturatik babesten duen gauza bera (kasualitatea!!) eta baita hemengo Euskal Filologiakoak, Euskaltzaindikoak eta Eusko Ikaskuntzakoak isilbidez ere onartzen ari direna.

Ea hau guzti hau berbizteko balio zaigun!

La lengua y la escritura de los íberos

“”Iberierazko eta euskerazko zenbakien artean ez dagoela loturarik?

PUJOL DE GASSET (hilobi batean aurkitu dute eta gaia heriotza eta berpizkundeari buruzkoa da, jakina).

1. Multzoa:

m´bar´tiaikiz :abar´ieikite  :zinebetin :ur´eker´er´e : aurunibeikeai :

Bereizketa

M´bar-tiaikiz: abar´-ieiki-te-zine-betin-ur´e´-ker´e: aur-uni-beike-ai:

Berreraiketa

Umarti-sikeai: abar-ieikite-zine-betin: ur-en-ker´e: aur-uni-bei-ke-ai:

Irakurketa

ETSE-NAGUSIKO BOKALEA: HIRE HONDAKINAK BIR-JEIKI BITEZ BEHINGOZ, DEFUNTU HORI, UR EMANKORREN UNI-ANDERE BIKAINAREN HAUR HORI:

2-3.      Multzoak:

Baitezki: ekuzu: sosinbiur´ru: aztebeikeaie: ekar´iu: atuniu: botuei: baitezki: ber´ígarzenze: ultiteger´aigaze: arkitiger: aigaz: balkebiur´aiez: baitez banikekarze: borberoniu: kosoiu: baitezki: ber´igarzenze: ultiteger´aigaze.

Bereizketa eta berreraiketa

Baitez-ki: ekuzu: sosin- biurr: une: az-te-bei-ke-aie: ekar´iu: ate-un-iu: boro-tui-ei: baitezki: ber´-i-gara-zenze: ulti-te-ger-aigaze: boro-ber-on-iu: koso-iu: baitezki: ber´i-gar: zenze: ulti-teger: aigaze.

Irakurketa

ETA ENTZUN, HALA, URBI DELAKOAN, IBAIGUNEKO UR-JAUZI HARRIGARRIAK, BAITA ERE IBERBURU-GUNE BIKAINA NAHIZ IBER-GAINEA,

4. multzoa

Arkitiger: aigaz: balkebiur´aiez: baitezbanikekarze.

Bereizketa eta berreraiketa

Arki-tiger: aigaz: balke-biur-aiez: baitez-ban-ike-kara-ze

Irakurketa

ETA HALAXE AGERRE ARGI ETA GARBIA, BAITA ERE URBIKO ARRO EMANKOR HAIEK, ETA GOIEN EDER-EDERRAK, ZU DEFUNTU !

Ekarpenak

KULTURA:

Zenduari agur egiteko poema ederra da, sentimenduz eta irudimenez bikaina. Horrelakoren bat nahi nuke.

IUN/UNI Damarenganako jarrera errespetuz betea dager.

HIZKUNTZA:

Ekarpen ugari damaigu testu oso honek (azkenean!): aditz-joko aberatsa, adizlagunak eta adberbiozko esaerak: halaxe (aigaz), behingoz (betin), baitere (baitez, baitezke), hain ederrak (ban-ike)

Hala nola aditza: jaiki bitez (ieikite), entzun ezazu (ekuzu), aginduzko ugariren artean; eta bokatiboak: zendu hori (zen-ze)… Eta denetik garrantzitsuena –IU aditz erroa, iberierazko aditza berreraikitzeko baliagarria.

Azkenez, izenlagunak: ur emankorrak, Uni bikaina), ur-jauzi ederrak (ke), hain ederrak (ban-ike)

Deklinabideari dagokionez, AI (ha, hura); EI (haiek); AIEZ (HAIETAZ). Altxor aberatsa, beraz.

Hemen Joseren bi hizkuntzen arteko alderaketa. Behean ikusten denez, paralelismo batzuk daude ez soilik euskeraren eta iberieraren artean, baita akitanierarekin ere:

d) Lexikoak

- “Ilti/iltir” ILI/ILER “hiria” iberieraz “IRI” (<* ili) osagaiarekin ,euskeraz bezala.

- “Beles/bels” “Belex” akitanierarekin, bels “-arekin eta” beltz ” euskaldunarekin alderatu daiteke. Kontuan izan behar da X zeinua TS/TZ zeinurako erabiltzen zela adierazten duten zantzuak daudela eta X-ren erabilera hori Erdi Aroko euskal testu batzuetan ikuasi dela.

- “Ilhun” iluna euskeraz e “llunn-” akitanieraz, iberierazko “iltun” hitzarekin antzekotasuna du. Hala ere, iberieraz agian “iluna” ez du esan nahi.

- Iberieraz “-atin” akitanieraz bezala: “Dannadinnis” eta euskerazko “adin” hitzarekin lotuta daudela ematen du.

- “salir” agian iberieraz txanpon unitate bat da: “sari”. Horrek agian Mitxeleneak proposatutako (<* sa- Li) balioa kontzeptuarekin lotuta

- “ekiar/ekien” agian euskeraz bezala “egin”/”egian“ (“egin du”).

- “ebanen” agian “eraiki du” iberieraz, euskerazko “ibeni” hitzaren antzera (kokatu). – Velazak eta beste batzuek defendatzen dute “eban/ebanen” hitzak semea esan nahi duela, latinezko “filius” hitzaren baliokidea baina Untermann ez dago interpretazio horrekin ados.

- Iberieraren eta euskeraren arteko balizko bestelako antzekotasunak: “bizkar” (mendien atzeko aldea edo alde altua), “argi” (argia, disdiratsua), “lagun” (laguna) edo “nabar” (iluna), baina argi geratu behar da ez dela ezagutzen iberiar baliokideen esanahia eta antzekotasun formalak baino ez daudela.

- Antroponimoak: batzuk oso antzekoak dira.

- “Enne-ges” izen iberiarra “Ennebox” akitanierarekin eta “Enneco” Erdi Aroko euskaldunarekin alderatu daiteke.

- “Talscu-bilos” iberiar antroponimoa “Tals- co” edo “Halsco” akitanierazkorekin.

- Iberierazko “biosildun”, akitanierazko “Bihoxus” hitzarekin.

- Iberierazko “Torsinno”, akitanierazko “Torsteginno” hitzarekin.

- Iberierazko “Borste”, akitanierazko “Borsus” eta euskerazko “bortz” (bost) hitzarekin.

- Iberierazko “Baiser”, akitanierazko “Baeserte”  edo “Baisothar” (<!?) hitzarekin. eta euskerazko “baso” (<;?) hitzarekin (basoa).

a) Fonetikoak

- Bost bokaleko sistema oposizio fonologikoan:/a /,/e /,/i /,/o/y/u /.

- Ez dago [w], bokalaren aurretik.

- [1] amaieran ez egotea.

- Hitzaren hasieran ez dago dardarkaririk (r).

- Ez dago kontsonante oklusibo gehi darkarkaririk (“bra”)  edo albokaria gehi bolakarekin (“cle”), ez antzineuskeran ez iberieran.

- Egitura silabikoa (C) – V da.

- (S): bi hizkuntzetan, C edozein kontsonante izanik, S txistukaria (s, z,…) edo (n, r) soinugile bat izanik, eta V bokal-nukleo bat (bokal edo diptongo beherakor batez osatua).

- Oposizio fonologikoan bi fonema errotiko daude. Proposatu denez, batean dardarkaria da [f] eta bestean anitza [r], baina iberieraz duen balioa zehazteke dago.

- Iberieran bi txistukari daude, eta bi euskal txistugileen serieekin paralelizatzea proposatu da. Esan daiteke hizkuntza iberieraz eta euskeraz daogoen [s] soinu apikohobakaria, nahiko arraroa dela iberiar penintsulatik kanpo.

- ezpain-horzkaria ez izatea /f/eta ahostunak ere ez /v /.

b) Morfologikoak

- Etonimoak eta jentilizioak –tar atzizkiarekin, bai akitanieraz (“-tar” eta “- thar”) bai euskeraz (“-tar”, “-ar”).

- Genitiboak agian –n atzizkiarenkin.

- Pluralak agian –k atzizkiarekin.

- Ablatiboa agian –te atzizkiarekin.

- Iberieraren antzeko alternantziak (“-ildun/iltu-/iltur”) eta euskeraz (“egun/egu-/egur-”).

c) Sintaktikoak

- Genitiboa aurrean kokatzea.

- Ordena substantiboa – adjektiboa

Josek liburu bat argitaratu zuen eta hor, amaieran bi hizkuntzen artean dauden antzekotasunak jaso zituen.

Lehendabizi hiztegi labur bat jarri zuen (1. zatia)

Joseba Lakarraren arabera zenbaki iberriarrek ez dute euskerazko zenbakiekin zerikusirik. Bere irakaslekideek ez dute ezer esaten, Gorrochateguirengandik hasita.

Bideo polit honetan arrazoirik duen ala ez ikusi ahal izango dugu:

Zenbaki iberiarrak – Youtube

Javier Velaza ikerle katalanak paleoeuskera dela uste du: Una_inscripcion_en_signario_paleohispanico