Aukeratutako etiketa ◊ mogel ◊

Euskeraren jatorriaren ikerleen artean, Bermeoko Biltzarrean honi buruzko komunikazioa aurkeztu zen:

Juan Antonio Mogel Urkitza, 1745-1804, eibartarra

Egilea

Batzuen artean

Komunikazioa

Juan Antonio Mogel Urkitza

Bideoa

https://youtu.be/aQrcSbne7v0 (lehenengo zatia)

Liburuak

Peru Abarka

Komunikazioa

a) Bizitza

Mogel idazlea eta apaiza izan zen, euskerazko lehen eleberria (Peru Abarka) idazteagatik ezaguna. Haren iloba Bizenta eta Juan Jose Mogel ere euskal idazleak izan ziren.

Eibarren jaio zen, bere aita bertako medikua zelarik. Lau urte zituela Debara joan ziren bizitzera eta han lau urte igaro ondoren Markinara aldatu ziren. Aita, Joan Ignazio Mogel Almazan medikua, Euskal Herriaren Adiskideen Elkarteko kidea zen eta bera ere horko kidea izan zen.

Filosofia eta Teologia ikasi zituen eta 1770ean apaiz egin zen, eta Markinako erretore izan zen 1788az gero, hil arte. Frantziako Iraultzatik ihesi Hegoaldera zetozen Iparraldeko apaizei etxean babesa eman zien.

Harremanak izan zituen, besteak beste, Astarloarekin, Peñafloridarekin, Samaniegorekin, Vargas Poncerekin eta Joan Batista Agirrerekin.

Arazoak izan zituen Inkisizioarekin, neska batekin zuen harremana zela eta. Ezin izan zuen apaiz gisa jardun baina idazteari ekin zion. (Wikipediatik hartutako laburpena).

Wikipedia: Juan Antonio Mogel Urkitza

b) Argitalpenak

“Bere Peru Abarka, eleberri itxurako lehen euskal idazlana dela uste da. Izenburu osoa El Doctor “Peru Abarka”, catedratico de la lengua bascongada en la Universidad de Basarte o Dialogos entre un rústico solitario bascongado y un barbero callejero llamado Maisu Juan da.

Euskal bertute guztien jabe den baserritarraren eta harroputz bezain ezjakina den bizargile kaletarraren elkarrizketak eta bizipenak darabiltza Mogelek, euskal kulturari buruzko lan etnografiko bat idazteko.

Baserri munduko lanbideak, lanabesak, animaliak eta hauen gorputz atalak, landare zuhaitzak,… horiek denak azalduko dizkio Peru Abarkak Maisu Juan lagunari, eta bere jakinduriarekin Maisu Juan kaletarra txundituta geldituko da. Eta horixe da idazlearen helburua: Euskal hizkuntza eta kulturaren apologia bat egitea” (Wikipediatik hartutako laburpena).

Liburu honetan euskeraren jatorriari buruz ere aipamen batzuk daude   Klasikoen Gordailuan Eibarko internet komunitatean

c) Euskeraren jatorriari egindako ekarpen batzuk

Sarreran, gazteleraz, 28-25 zatietan, hizkuntzari buruzko informazio interesgarria utzi zigun Mogelek. Esan zuen euskerazko hitzetan 3-4 erro egon daitezkeela eta zuhurtzia handiaz jokatu behar dela barruan zer dagoen asmatzeko.

Itsaso hitzean ura adierazten duen erroa IS (bizkaieraz) edo IZ (gipuzkeraz) da. Eta hor ditugu Ispazter (itsasoren bazterra), Itziar (itsasoaren malda), Izaro (itsasoaren biribila edo uhartea), Izurdea (itsas urdea), Izokina.

Baina IZ erro hau berau beste kasu batzuetan hitza esan nahi du. Eta hortik atera dira: Izkunea, Itzontzia, Izkuntza…

“España” hitzari buruz dio bere ustez Ispania dela hitz zaharra eta hori IS eta BANIA (edo pania) egon daitekeela: banaketa, zatiketa. B/P alternantzia sarritan gertatzen dela esan zuen: ASPE / ASBE, ARRIPE / ARRIBE, URPE / URBE. Bere ustez, Ispania itsasoak banatutakoa edo itsasoak zatitutako lurraldea liteke. Bere ustez Afrika eta Europa zatitzen duen itsas zatia da, Gibraltar aurrean dagoena. Ez du uste feniziarrek ekarritako SPAHAN untxitik datorrenik.

Calpe etimoari buruz mendiari baino mendiaren azpian omen zegoen herriari dagokiola uste zuen eta Herodotok aipatutako Calpeia izan litekeela esan zuen. Kal edo kala, Mogelen eritziz, leku ikusgarria edo leku altua esan nahi du. Adibidez Kalamendi dugu, itsaso gainean ere bai. Kalamuaga beste mendi baten izena da. Carteia beraz CAR eta TEGIA izan litezke bere osagaiak.

Lekuak adierazteko atzizki asko ditugula esan zuen: OLA, EGI, TEGI, TZA, DI, UDI, IKA, ANO EDO INO, ETA, AGA, AKA, EDO. Adibidez: Arregi, Artegi, Arteta, Artatzza, Arteaga, Artadi, Miruludi, Urkidi, Urkiola, Otxandiano, Zatika, Gorliz, Malaka (Malaga), Loredo.

Leku izenak beti deskripzioak direla esan zuen eta horrela lekuaren informazioa ematen digutela. Hizkuntza oso emankorra dela esan zuen, Urkiarekin hainbat hitz sortzen dugula ikusia: Urkiola, Urkiza, Urkidi, Urkitsu, Urkixo, Urkiaga, Urkitegi, Urkiano…

Hiria esateko honako erroak ditugula esan zuen: URI, IRI, ELI, ILI, ULI, ERI, ERRI, batzutan aurretik eta beste batzutan atzetik. Horrela URIAuraren hurbil dagoen herri esan nahi du, HIRIA ere berdin. Iruñaren osagaiak IRI eta ONA dela uste zuen.

Itzulpenak egiteko ideia bat bota zuen: irakurri gaztelerazko edo frantsesezko sermoia eta hitzez hitz euskeraz esan beharrean, libreki azaldu, berez irteten den moduan.

Antonio Arnaizek, IX. Biltzarrean Vascoiberismo: un poscrito en la mitad el siglo XX izeneko hitzaldia eskaini zigun. Post honetan eta hurrengoetan ponentziaren atal batzuk jarriko ditugu:

c) Precursores modernos

Y comienzan a preparar las bases del vascoiberismo de Humboldt, tres sabios ibéricos que, según algunos, tuvieron contacto entre si a lo largo de su vida solamente, y según otros que hablaron entre si y además se propusieron (sobre todo los nacidos en el País Vasco), poniéndose de acuerdo, cimentar las bases vascoiberistas mas modernas. Son éstos:

1- Pedro Pablo Astarloa, nacido en Durango, pero que escribió en Madrid gran parte de su obra, donde también murió

2- Juan Antonio Mogel, nacido en Eibar y establecido gran parte de su vida en Markina (también lugar de su muerte), y

3- El jesuita Lorenzo Hervás y Panduro, nacido en Cuenca, expulsado de España y muerto en Roma.

Astarloa comienza con los significados de las letras mismas y de las silabas en Euskera y sostiene, como anteriores, que esta es la lengua primitiva de la Península Ibérica, la más antigua, que compara con otras más antiguas como el tupí y el araucano, que conoce por la obra de Hervás. Hace un estudio muy conocido sobre los nombres de los días de la semana vasca. Finalmente, es levemente criticado por Humboldt, en que “a veces exagera”, pero está de acuerdo en casi todo con Astarloa, que de hecho es una fuente innegable de los escritos de Humboldt al implantar el vascoiberismo.

Mogel sigue y admira a Hervás. Encuentra gran parte de la toponimia italiana euskerica (en realidad, era etrusca principalmente). Deriva como Larramendi términos latinos del Euskera.

Hervás era un erudito que conocía y comparó muchas lenguas, cuyo estudio le facilitaron sus colegas jesuitas. Para él las ideas de Larramendi eran inamovibles. Como éste, afirma que hay muchos elementos del vasco que se conservan en el Latín. Dice que el Diccionario de la Real Academia Española ha prescindido de muchas raíces vascas. El Latín para Hervás no es una lengua matriz sino una mezcla de griego, etrusco, céltico y vasco-cantábrico.

d) Wilhelm Humboldt: la implantación del vascoiberismo

Fundador de la Universidad de Berlín y hermano del también famoso naturalista, viajó a España (1799-1801). Contactó y vivió en casa de Astarloa, con quien discutió ampliamente los temas del vascoiberismo en sus largos paseos por los caseríos de Markina.

Las ideas de Larramendi y su obra son respetadas y tomadas como suyas en su obra. Astarloa y Mogel influyen directamente y personalmente en sus trabajos, como así lo reconoce. Y aun apoyándose en la obra de Hervás, muestra poco reconocimiento por él. Confecciona una lista de topónimos, no solo ibéricos sino de otras partes del mundo a los que atribuye un origen euskerico. Humboldt apoya que el Latín no es una lengua madre, sino que es derivada de elementos griegos, celtas, etruscos y vasco-cantábricos. La metodología que sigue recuerda, en parte, a la que siglos antes había realizado Andrés de Poza.

Los topónimos euskericos están extendidos por toda la península y es la lengua primitiva de Iberia: el ibérico antiguo.

La obra y el prestigio de Humboldt dejan establecido universalmente en la lingüística el vascoiberismo, que es aceptado y ampliado posteriormente por Hubner y Schuchardt.