Aukeratutako etiketa ◊ naberan ◊

Abenduaren 17an Barrikan Euskeraren Xarmaren 5 edizioa egin genuen gai bakarrarekin: Irulegiko Eskua ikertzea.  Bertan jasotako proposamenekin egin zen liburuxka banatu eta bertan horietako batzuk aztertzeko aukera egon zen, besteak beste Juan Inazio Hartsuagarena (bideo bidez), Paulo Arrietarena, eta beste gutxi batzuk.

Paulok, bere aurkezpenean ezezaguna den Irulegiko bigarren idazkunari buruz ere luze hitz egin zigun.

Handik hona proposamenak jasotzen jarraitu dugu eta “Irulegiko Eskuaren” liburuxka honetan Euskeraren Jatorriak Euskal Herriari gai honi buruz ikertzeko tresna eskaintzen dio. Bertan, idazkun honen proposamenak jaso eta eztabaida sustatu nahi dugu.

Jendeari eskertuko genioke proposamen gehiago egonez gero bidaltzea eta dauden proposamenak ahalik eta ondoen arrazoitzea.

Martxoan beste bilkura bat egingo da ordurako jasotakoarekin eta helburua hauxe izango da: gaur egun ditugun ezagutzekin egokienak izan daitezkeenak nabarmenentze hastea.

Hemen laburpen taula dago, orain arte jaso diren proposamenekin eta baita “Irulegiko Eskua” liburuxka. Bertan proposamenen azalpenak daude, Irulegiko ezezaguna den idazkunaren informazioa, testuinguruari buruzko artikulu bat, Iruña-Veleian iberiar grafiari buruz txosten baten aipamena eta, azkenik, iberiera ikertzeko dauden tresnak.

Irulegiko Eskua-2-bertsioa-22-12-31

“AITZINEUSKERAREN BERRERAIKETAZ: EGINDAKOAZ ETA EGINKIZUNEZ (A. Sagarna, J.A. Lakarra, P. Salaberri). Pirinioetako Hizkuntzak: lehena eta oraina (Iker 26)”

OHARRAK (Josu Naberan)

1. SARRERA
   1. Helburuaz-  Euskeraren egitura diakronikoki ( historian zehar) ikertzea,

AITZINEUSKERA BIDE eta HELBURU izanik.

1. TERMINOLOGIAZ

1.1. AE.- Aitzin Euskeraren monosilabazko erroak bilatzea helburu.

1.2. AEZ.- Euskera mintzatu zaharra

1.3. EBZ.- Euskera Batu Zaharraren zatiketa

1.4. EBN.- Euskera Batu Neolitikoa (nihaurk erantsia)

1.5. AEM.- Euskera Modernoa. Euskera/latina harremanaren aurrekoa

1.6. A.H.- Atzin hizkuntzak (“erromantzeak”). Iruña-Veleia (II. mendea). -nihaurk erantsia-

1.7. Berreraiketa “kanonikoa”edo estandarra (K. Mitxelenak egindakoa)

1. METODOLOGIAZ eta metodologiari buruzko OHARRAK

2.1. Euskal Hizkuntzaren historiari buruzko ikuspegi orokorra behar da aurkeztu, ikuspegi diakronikoa epeka bereizita. Hona hemen, nire aburuz, Euskeraren Etapak (garapen-faseak), euron kronologiarekin

a) Behe paleolitikoa (-120.000-45.000~). Lehen euskera mintzatua. Euskera txistukaria eta mingainekoa, batik bat. Aditzaren lehen egitura gramatikala.

b) Ertain Paleolitiko (-45.000-20.000~). Kromaiñonaren etorrera: CVC hizkera eztarrizkoa.

c) Goi Paleolitikoa (-18.000). Bisilabazkoen eraiketa Solutre Aldiko Paleolitiko Akitaniarrean

d) euskal-iberieraren historia

e) euskera-iberieraren zabalkundea lau kantoietara. Euskera-iberiera “lingua franca”Europa

osoan(-10.000~)

f) ABZ-ren eraldaketa fonetikoa

g) euskera modernoa

h) egungo euskera

J. Lakarra , A. Sagarna eta P. Salaberriren txostenean, AE-ri buruzko ikerketan,  eta testuinguru aurre-historikoaren (kronologia “diakronikoaren”) ikerketa zehatza –précise- ematen dut faltan. Aurre-historiako kronologia zehazteak  AEZ euskera Mintzatu Zaharraren ikerketa- aitzinamenduan lagunduko liguke haboro. Eremu paleolitoko kulturahoni “franco-cantábrico” deitu diote orain arte, Europa mendebaldeko habia-biokultultural honetaz mintzatzean, euskera eta euskal eremuaren aipamena ekiditeko (kolonizazioaren ajeak). Baita oraintsu “Zibilizazio Atlantikoa”, txit desegokiro, ezen ez baikaituk horrebesteraino heldu-eta. Askoz egokiago deritzot “Bizkaiko Golkokoa” deitzea.

1. AZALPEN XEHATUA

3.a- Lehenbizi, Behe Paleolitoko euskerari dagokionez, giza espeziea berbetan hasi zeneko lehen euskera mintzatua da, zeinuz, keinuz, eskuen mugimenduz, kantinelaz eta abarrez lagunduriko euskera monosilabazkoa, hots-hitzezko hizkera. Ordurako (-150.000-120.000), antropólogo guztiak datoz bat berrestean ezen Bai Neandertalak eta bai Heidelberg Gizakiak (honek gutxixeago agian), hitz egin ahal izateko gaitasun fono-fisikoa zutela (eztarriko hioides hezurtxoa-eta). “Tokiko Neandertalaren euskera” eta halakoak aditzean, jendea hatz erakuslea altxatzen hasten da. Baina hausnar bezate pixkat, larreko behien haina bederen.  Benetako miraria zezakeena, sekulako miraria, hemengo neandertalak hitz ez egitea zitekeen, mundo osoko neandertal guztiak hitz egiten zutenean. Baina hori ere posible dateke “Euskal Oasi” miragarri eta kolonizatu honetan.

Naberanen testu osoa: AITZINEUSKERAREN BERRERAIKETAZ

Iruña-Veleiako III. Biltzarra

Azken ikerketak / Epaiketa / Betidaniko euskalduntzea / Vatikanoa

Aurkezpena

Iruña-Veleiak tristezia eta poztasuna ematen dizkigu aldi berean. Tristezia, batetik, UPVko Letren Fakultateak, Eusko Jaurlaritzak, Arabako Foru Aldundiak eta hedabide gehienek altxor hau ezkutatzeko eta suntsitzeko nola egin duten lan ikusi dugulako. Bestetik, altxor handi hau topatu zuten bi kideak, Eliseok eta Oskarrek, nola zigortzen ari diren ikusten ari garelako. Eta hirugarrenik, herri honen babesle izan behar diren erakunde gehienak eta prestigioko pertsona asko, 12 urte hauetan, ostrukarena egiten ari direlako.

Baina Iruña-Veleiak alaitasun eta indar handia ere ematen dizkigu. Besteak beste, gure hizkuntzaren jatorriaren ikerketan bide berri eta oso aberatsa eskaintzen digulako, Mitxelenak zabalduko teoriaren atal batzuk zuzendu behar direla erakutsi digulako, EITB eta Alberto Santana bultzatzen ari diren euskalduntze berantiarra pikutara bidali duelako eta kristautasunaz Vatikanoak kontatzen digun historia monolitikoa hautsi duelako. Eta Iruña-Veleiari esker jende on eta prestu asko ezagutu ahal izan dugulako, begiak ireki dizkigulako eta, gai horri esker, nor dagoen euskeraren, kulturaren eta ondarearen alde eta nor dagoen kontra bereiztu dezakegulako.

Lehenengo biltzarrean faltsukeriaren zein egiazkotasunaren aldeko alderdi biak gonbidatu genituen, eztabaida piztu nahi genuelako, aurreiritzirik gabe. Baina faltsukeriaren aldekoak ez zuten etorri nahi izan eta gu geuk euren argudioak azaldu behar izan genituen. Bigarren biltzarrean grafitoen altxorrean eta eztadaida zientifikoan sakondu genuen.

Eta hirugarren biltzar honetan lau mahai inguru izango ditugu: batetik azken ikerketen berri izango dugu lau ikerleren eskutik. Ondoren epaiketan gertatutakoa eta baita espainiar justizia sistematik euskaldunok zer espero dezakegun argiago ikusi ahal izango dugu. Arratsaldez betidaniko euskalduntzea hobeto ezagutzeko bi hizlari izango ditugu eta, amaitzeko, grafitoen gai erlijioesen atzetik dauden kontu interesgarri asko ezagutzeko parada izango dugu.

Azkenik, amaierako Eskerraldian, bidelagun izan ditugunak gogoan izango ditugu, besteak beste, jadanik gure artean ez dauden Emilio Ilarregi eta Iñaki Aldekoa.

Egitaraua

Maiatzak 29, larunbata

09:30 Harrera

09:45 Mahaingurua: Grafitoei buruzko azken ikerketak

Antonio Rodriguez Colmenero: Veleia romana: un primer intento de síntesis

Mari Carmen Basterretxea Urrosolo: Iruña-Veliako material etnografikoa

Miguel Thomson Okatsu: La reproducibilidad de los grafitos de Iruña-Veleia y su consistencia con hallazgos previos en el yacimiento apoyan su autenticidad

Josu Naberan Naberan: Hizkuntzalarien Zientzia Veleiako Iruñan

11:45 Atsedenaldia

12:15 Mahaingurua: Iruña-Veleia lurperatu ezin izan duen epaiketa

Felix Rodrigo Mora: Derecho consuetudinario frente a derecho romano y derecho positivo

Patxi Alaña Arrinda. Iruña-Veleia: justiziaren aurkako epaiketa

14: 00 Bazkaria

16:00 Mahaingurua: Betidaniko euskalduntzea

Aitzol Altuna Ensunza: Euskalduntze berantiarra salatzen

Joseba Mintegi Eskisabel: Euskaliberieraren presentzia penintsula osoko I-V mendeetako hilarrietan

17:45 Atsedenaldia

18:15 Mahaingurua: Vatikanoa euskal kristasutasunaren hastapenaren aurka?

Paulo Arrieta Aizpuru: Karistiar eukaristia, zenbakiak, jokuak, palindromoak, anbigramatikoak , etab.

Nekane Jurado Perez: La corriente subterránea que riega Iruña-Veleia

19:45 Eskerraldia: Emilio Ilarregi, Iñaki Aldekoa…

20:00 Amaiera

Maiatzak 30, igandea

11:00 Bisita gidatua Iruña-Veleiako indusketan

Aurrez aurre eta online bidezko izenemateak

Bi modutara eskainiko da: aurrez aurre eta online.

Aurrez aurreko biltzarrean izena ematea: 40 € (bazkaria eta liburuxka barne).
Bazkaririk gabe 25 €.
Ikasle edo langabetuek: 15 €
Onlineko biltzarrean izena ematea, zoom bidez: 10 €
Igandeko bisita gidatua doakoa da.

Izena emateko datuak hemen sartu: https://forms.gle/7kaBMWFc2eMLmY4q8

Laboral Kutxa: ES96 3035-0038-91-0380091003 (abonuan izen-abizenak jarri)

Informazioa: irunaveleiamartxan@gmail.com

Josuk Berrian Eneko Zuloagari esandakoari erantzun dio. Naberanen ustez bizkaieraren jatorria Erdi Aroan baino orain dela lau mila urte inguru gertatu ahal izan zen. Hori esateko, besteak beste, iberierazko idazkunak kontuan hartu ditu.

Euskalkien gorabeherak

Euskerari buruzko edozein ikerketa diakroniko (denboran zeharreko) oinarritzeko, Paleolitiko Koben esparrua izan behar da kontutan. Hau da, Dordoinatik hasi eta Asturiaraino hedatzen den eremua.

Kultura eremu horri “franco-cantábrico” edo “atlántico” deitzen diote gure kolonizatzaileek, “euskalduna” ez ahomentatzearren. Hemen Koben Kultura deituko diot, eta eremu horretan egiten zen euskerari Akitaniako euskera (auskitera). Bai Dordoinan, euskeraren sehaska edo disko-gogorra izan zen lurraldean, baita mendebaldean ere (Kantabria eta Asturian) aspaldi galdu zen euskera, euskal toponimia ugari geratzen den arren, batez ere Dordoinan.

Baina goazen harira.

Euskalkien lehen sorrera, duela lau mila urte.

Duela lau mila urte inguru, euskal esparru ipar-kontinentalean,” Halliade Kultura” sortu zen, nekazaritza landetan. Pirinioaz hegoaldean, berriz, “Koben Kultura” zen nagusi. Kultur eragin bi horiexen arabera sortu ziren, nire ustez, euskalkiak. Ez naiz Dialektologian aditua, baina bai dakidala aski gure hizkuntzaren historiaz eta euskeraren beraren memoriaz.

Halliade kultura, izatez, Bretaina eta Portugaleko trikuharrietan ugari aurkitu den callaïs bitxi berdearen izenetik dator. Kultura berri hau indartzean Megalitoen garai hartan, aldaketa handiak sumatzen dira: gorpuak erraustu eta harrespiletan (kutxen barruan) lurperatzen hasi ziren, zeramikazko kanpai-formako ontzietan. Halliade kultura hura Goi Garona, Landak, Gers eta Goi nahiz Behe Pirinioetara hedatu zen. Beraz, euskal herri kontinentala hartu zuen bete-betean. Menhir antropomorfoek (batipat Goi Anderearen irudiarekin)  ezaugarritzen dute garai hori.

Aldiz, Penintsulako euskal herrietan (Aragoe, Nafarroa hegoa, Errioxa, Araba eta Bizkaia mendebaldean), Koba Kulturak dauka eragin nabarmena. Azken hau Kultura iberiar tipikoa da (kultura almeriarra ere deitzen zaio), eta behin betiko marka utziko du Katalunian eta Kantabrian batez ere; hortxe da Vidiago gaineko Peña Atuna Asturiasen, “Atearen erlijioa” delakoaren monumentu ikusgarriena. Eta Ebro aldetik nahiz Kantabriatik datorren Koba Kulturaren eragin hori sumatuko da mendebaldeko euskalkian, batik bat bizkaieran; eta aldi berean, lapurteran, ipar aldeko Koba Kultura nagusitzen da, baita. Honek esplikatuko luke muturreko euskalkiok, batetik bizkaierak eta bestetik lapurterak duten zenbait antzekotasun.

Horrek guztiak ez du esan nahi honako hau izan zela euskalki-bereizketaren kausa bakarra; hasierako kausa izateak ez baitu baztertzen gero gertatuko diren beste zergati batzuk.

Geroztiko gorabeherak

Dena den, euskalkiek bertsuak diraute oraindik Erdi Aroan. Halaxe dager “Amorantearen poema” hunkigarrian, Oñatiko Artxiboetan aurkitu berri den lehen euskal poeman (1.510): euskalkiekiko gaur egun baino euskera hurbilagoan idatzita dago.

Zeintzuk dira gaur egun euskalkien arteko berezitasunak?

Iparraldeko euskalkiek H-hasperendua eta TZ/TS ongi bereizteaz gain, arkaismo baliotsuak mantendu dituzte.

Gipuzkerak ere ongi gorde du Z/S bereizpena, bizkaierak galdu duena gehienbat. Bestalde, ez da ahaztu behar bizkaiera gaur egungo Gipuzkoa lurraldean barna hedatzen dela ekialdeko kostaldean, batez ere Koben eremu inguruetan, hain zuzen.

Gipuzkerak, morfologian, galera batzuk nozitu ditu hizkuntza aniztasunaren alorrean: anaia/neba eta arreba ez bereiztea; eta berton/bertan ez bereiztea dira nire ustez larrienak.

Bizkaierari dagokionez, jatorrizko aditz-jokoa ezeze, DAU adizki-forma sakrifikatu du batuaren aldarean. Eta bere hiztegiko berezitasun mordoxka galtzear dago, gaizki ulertutako “euskera batu” baten izenean. Adibidez berri/barri auzian, jatorrizkoa barri da, ebai-harri, “ebakitzeko harria”, iberieraz ageri denez: ebar´i kame (piszina barria).

Noski, bizkaiera ez da, erdiguneko euskalki-enborretik endakaturiko adar bat, apirilaren 2ko Berrian irakurri dudanez (barka txarto ulertu badot), EHUko dialektologiko-diakroniko-ikertzaile Eneko Zuloagari egin dion elkarrizketan. Bizkaierari buruzko ahapaldi horrek ez da dauka inongo oinarririk zientzian

Dena dela, honek guztiak ez du esan nahi Euskera Batuaren kontra gaudenik, ezta gutxiagorik ere. Euskera batuaren alde lehen lerroan jardun genuen AEKan, hura ezinbestekoa zelako gure hizkuntza nazionala erakitzeko, gainerako hizkuntza normalizatu guztiak bezalaxe

Bukatzeko, bizkaiera ez da erdiguneko euskalki-enborretik endakaturiko adar bat, apirilaren 2ko Berrian irakurri dudanez harridura osoz (barka txarto ulertu badut), EHUko dialektologiko-diakroniko-ikertzaile Eneko Zuloagari egin dion elkarrizketan. Bizkaierari buruzko ahapaldi horrek ez da dauka inongo oinarririk zientzian.

Nik uste Euskaltzaindiari dagokiola halako hizkuntza-auzien ortodoxia zaintzea; duela gutxi egin duten bezala (beranduxe izan bada ere) euskal lurralde mendebaldarron “euskalduntze berantiarraren” kontuarekin. Hala aldarrikatu du Alberto Santanak: hemengo jendea “zeltak” izan ginela, eta ekialdeko euskaldunek inbaditu gintuztela duela gutxi. Halakorik! Eta inongo oinarri zientifikorik ez duen gezur nabarmen hori, ETB-nobela bilakatu da urte luzez! Hau da, gure hedabide publiko batek emititu du, iritzi-kontrasterik onartu gabe, egun batean bai eta bestean ere bai, etengabe. Gero euskaldungoaren “euskerarekiko pasibotasunaz”  berba egingo dute.

Josu Naberan Independentean

Urteberri On Veleia Iruña-Okako!

Josu Naberanek iberiera deszifratzeko ekarpen interesgarria egin du liburu berriarekin.

Gero eta ikerle euskaldun gehiago arreta jartzen ari dira ondoan izan dugun eta orain arte ikusi nahi izan ez dugun hizkuntzan: iberiera, Kanariar uhartetatik Italiaraino Iberia eta Akitania osoan zehar hitz egiten zen hizkuntza.

Nahiz eta iberieraz idatzita 4.000 testutik  gora eduki (txanponak barne) ezikusiarena egin eta botereak 2.000 urtez lurpean eduki nahi izan duen hizkuntza da. Zergatik?

Euskaliberismoa ez da berria, eta Humboldtek eman zion indar handia, toponimian oinarrituta, bi hizkuntzen arteko hainbat lotura agerian jarri zuenean.

Gero frankismoan teoria hori erabat estali zuten eta frankismo ostean berdin jarraitu nahi izan da baina joera aldatzen ari da. Katalanak izan dira gauza batzuk erabat argitu dituztenak, zenbakiak, eta gero eta lotura gehiago agerian jartzen ari dira.

Egoera berri honetan kokatu behar dugu Josu Naberanek idatzitako liburu berria. Euskeraren jatorriari buruz duen ezagutzan oinarritua (gogoan izan behar dugu gai horri buruz idatzi zuen liburua) azken urte hauetan iberiera ikertzeari ekin dio eta liburu berri hau horren emaitza da.

Aurkezpena

“Lehen euskera” deritzodana, Mendebal Europan gure arbaso zaharrenek egin zuten hizkuntza da. Onomatopeiazko berbots silaba bakarra, zeinuz, keinuz, doinueraz eta eskuen mugimendu ugariz lagundua. Hitz bakanak izan arren, orduan behar zituzten oinarrizko kontzeptu guztiak adierazteko gai ziren: aditzen bidez (IN, AN, ON), espazio-denborarako UN eta genitibo/zirkunstantzial gisako EN partikula boteretsuaz baliatuz.

Hizkera hark jauzi erabakiorra izan zuen duela 18.000 urte inguru, paleolito aldiko koba atarietako sueteen inguruan: lehen euskeraren erro beraietan oinarrituta, bi silabako hizkera eraiki zuten. Hizkera garatu hura euskal/iberiera izan zen eta, duela 10.000 urte, mundu zabalera hedatu zen, duela madaleine-emigrazioarekin.

Nekazaritza sortu zenean, aldiz, euskal talde bakoitza lurralde ezberdinetan egondu zen: batzuk orduko “euskal herrietako” eremu zabalean, eta besteak Levanten eta Hegoaldean. Horregatik, batetik euskera eta bestetik iberiera bereizten hasi ziren, arestian hizkuntza bera zenetik bi dialekto sortuz. Iberierari dagokionez, duela 2.000 urte desagertu zen, baina ez aztarnarik utzi gabe.

Larramendi izan zen lehena, beste arlo askotan bezala, euskeraren eta iberieraren antzekotasunaz jabetu zena; gero Von Humbolt alemaniarra eta Astarloa durangarra oinarritu ziren harengan, eta hauek biok Sabino Arana konbentzitu zuten.

Erosteko

Josuren artikulu interesgarri honetan hainbat kontu aipatu ditu:
- Euskeraz agian izan dituen sorrera faseak orain dela 120.000 urte orain arte
- Garai bakoitzak zein erro sortu dituen
- Munduan hitz egiten diren 12 hizkuntza

Euskal hizkuntzak bost garapen nagusi izan ditu:
1) Lehen euskera deritzodana
2) Paleolitoko euskera (bisilabikoa: auskitera deritzodana)
3) Neolitoko euskera (hiru silaba soilez osatua)
4) Euskera modernoa (Neolitotik honanzkoa)
5) Euskera garaikidea (Erdi Aroaz ostekoa).

Hizkuntzalari  akademikoek neolitotik honanzkoa baino ez dute ezagutzen, eta hor barruan hainbat bereizketa egiten (“euskera arkaikoa” eta abar), betiere duela 2000 urte Akitaniako hilarrietan aurkitutakoa lehentzat hartuz. Beraz, baliteke “arkaikoa” deritzotena Erdi Arokoa izatea, zeren ez baitute egin euskera idatziaz lehenagoko Hiztegi Etimologikoa. Eta ezin egin ere inolako Hiztegi Etimologikorik, euskera idatziaren lehenagoko erroak ezagutu gabe.

Lehen euskera deritzodana giza espeziea ahots-onomatopeia monosilaboen bidez hitz egiten hasi zenekoa da, duela -100.000 urte gutxienez. Data hori -120.000 urtera arte ere atzera daiteke. Neandertalaren hizkera dugu, beraz, “homo sapiens sapiens” deritzoten kromañona gurera iritsi baino (-45.000)  lehenagokoa, milaka urte lehenagokoa . Nola jakin daiteke hori? Erro horien memoria euskerak gorde duelako eta gaur egun ere erro berberak darabiltzagulako. Erro horiexei buruz jardungo dut segidan.

Argi utzi behar da, lehenik eta behin,  euskera hizkuntza-habia jakin bateko hizkera dela, hots, Europa Mendebaldeko eremu eko-biologikoaren emaitza. Beste hamabi hizkuntza-habia  eko-biologiko ere izan dira munduan: hizkuntza paleo-artikoa (arioak), euskeraren auzokoa berau. Horri buruz Jon Nikolas bilbotarraren ikerketa daukagu. Horrez gain, Afrikan lau hizkuntza-habia (Boswana, Eki Afrika, Sahara Berdea gehi Atlas inguruko amazighen);  Asian hiru: Sino-tibetera, Dene-Siberiakoa, gehi Indiakoa, gehi Ozeaniako papua herri indigenen hizkuntzak; Kaukaso inguruetako kaukasieren hizkuntza-habia; eta semitena. Amerikakoak berriak dira: batzuk, Bering itsasarte jelatutik Amerika mendebaldera iritsi ziren asiar jatorriko hizkuntza:  maia, azteka, ketxua, aymara, maputxe; eta besteak Islandiako glaziar barrenetik Amerika iparraldera iritsi ziren solutre aldiko (-16.000 ing.) euskaldunen jatorrikoak: Kanada eta Ipar Amerikako ekialdean barna, egungo Virginia  Estaturaino ziren (Appalache mendilerroraino): athabaskoa Kanadan eta nabajo-apatxea AEBetan, Rülhen eta hainbat hizkuntzalari ospetsuk diotenez. Orduko hizkuntza auskitera zen, paleolitoko Koben denborakoa. Bisilabikoa.

Baina zelakoa zen lehen euskera?  Onomatopeia-hitz monosilabikoa?  Jakina, ahots gutxikoa, baina zeinu, keinu, doinuera, intonazio eta esku-mugimendu ugariren bidezko laguntzarekin. Hitz gutxi, baina lengoaia aberatsa, esan ohi denez. Oraingo hizkeraren alderantzia: hitz asko baina adierazkortasun (lengoaia) gutxi.

Zeintzuk ziren gure lehen arbasoen hots-hitz monosilabiko horiek?

Berrogei inguru erro nahikoa zuten euren bizimodua eta ingurunea ulertzeko eta aditzera emateko:

IZ erroa, bizia eta argia; hortik sortuko dira paleolitoan izan, izen..
ZI: ura, ibaia eta zitua (elikagaia); hortik sortuko dira bizi, zitu…
GI: giza haragia, hots, gorputz-organoak (gibel, giltzurrin, gihar…)
GIZ: gorputz bizia (gorphitz), GI + IZ (giza, gizaki, gizon..)

Beste kontzeptu garrantzitsu batzuk:

U:  espazioa, ingurunea, zerua; gero hortik URU sortuko da, baita URÇIA…
GU: agian U/GU kontrastez sortua
HI: NI pertsonak aurrean duen laguna (HI barik ez naiz NI; Hi barik ez naiz kontziente NI)
SU: Aethelman antropologoaren iritziz, sua kontrolatu zuen lehen gizakiak  (Heidelberg-gizakiak) ahoskatu zuen SHU, orain SU dioguna (duela -400.000 urte)
GAR (brasa)
BOR: agian sumendien ikuskizunetik atera zitzaion onomatopeia (bor-bor).
UR, ez dakit nondik sortua. Ikerle batzuen arabera, arioen paleo-artikotik.
OR: (orain zakurra, baina lehenbizi animalia oro adierazteko hotsa (orein, behor…)
ORTZ: ortzea, seguruenik OR hitzarekin zerikusia duena (Zodiakoa)
AB: jatorria, ahoa, zeinetik abu, aba, abo… hitz bisilabikoak sortuko diren euskeraz nahiz iberieraz.
EB: zeinetatik eba/ema, eman… sortuko diren (iberieraz EBAN polisemikoa: eman, erditu, eraiki). Ez da ahaztu behar euskal/iberiera hizkuntza berbera izan zela, duela -18.000 urtetik neolitora arte (-8.000)
AT: kanpora, alde hemendik, ate
DA: datzana; GU-taz kanpokoa, ingurunea
AI: punta, zorrotza, etorkizuna
IL/EL: ahula, gaixoa, eria, eltxoa, ilea…
OI: ohitura, diotena (omen, ei)
ER: ertz, erro, erru, oker…
ARR: nabarmena edo berezia den guztia adierazteko: arra (varón), trinkoa, barrabilak…
ATS: ase, atsegin, adats…
BA: (bai/bah/baa): intonazio eta keinuen arabera, positiboa, negatiboa edo zalantzakoa: baga; makur (bah-kur); baa

UK (ezezkoa). Baina 2. Fasean uku (lekua), uko (ukazioa), esku (ez-uku)… emango ditu.
BI
IHI
IO/LO: lehena jario, bigarrena jario eza (LUR= lo-ur)
LI: lore eta landarea adierazteko: lili, liho, lizar…

HOTS, HUTS, HITS, HATZ, HATS, HOTZ, HETS (gero azken hau hesi eta etsea izango dena (iberieraz ES/SE; guantxeraz  ATXE; kaukasierez GHA, TXE, TCHIE)

HUR (hurbil)

TUR/TOR/DUR/DOR (altura: Dordoina, Durango) eta ORD (ordeka: Orduña, Ordunte…)

Kontzeptu horiez gain, errepika-onomatopeien adierazkortasuna: dar-dar,  dir-dir, diz-diz… eta halakoak.

Orain garrantzitsuena: kontzeptu horien artean honako hauek zeuden, bigarren fasearen eraikuntzan habe nagusiak izango zirenak, Habe ez ezik turboak:

Aditzak

IN: ekintza (jin, egin, ordain, inausi…)
AN: jarduera, abia (joan, jan, edan, jorran, eman, esan, abian, bertan…)
UN/ON: egon (jagon, entzun, iraun, jardun, berton…)
EN: nondik, noren/zeren (lehen, azken, irten, eten, omen; baita, en/on metonimiarekin, nor/nehor; noiz/nehoiz/nehon). Beraz genitibo eta zirkunstantzialaren zeregina zeukana. Eta daukana, -(a)ren bihurtuta orain.

Espazio-denbora adierazteko:

UN/ON berriro ere, baina bestelako zeinu eta lengoaiaz (I suppose so): hortik une/gune espazio-denbora ia-ia gauza bera gisara iruditu zuelarik euskal pentsaerak: une/gune; aldi/alde (eta hori Einsteinen aurretik)

Jarduera-eza, eritasuna eta heriotza adierazteko:   IL, UL, EL (eri, hil, abail, ahul, kikil, ile/ule, euli…)

Fonema ezezleak, UK hitz-hotsaz gain, EZ/E: esku (ez-uku), egu (e-gu, “gu ez garen guztia”); hesi (ez-ihi, “ihitza ez dena”)

HITZEN ERAIKETA MODUAK:  inguruko hots naturalak imitatuz (bor-bor), zirrarak adieraziz (shu, izu..), kontrasteak (hi/ni), hasiera batean HIZ/NIZ (azken hau ENNIZ amazigheraz)

Guzti honetatik misterio bat geratzen zait:  Zer irudi izan zuen buruan gure lehen arbasoak HIZ esan zuenean? Demagun IHI izan zuela buruan. Hala izan bazan ala ez bazan, ager dadila Derioko plazan…

Zinez, IHIak eta ihitzak sekulako garrantzia izan zuela ageri da: GARI (gara-ihi), HIGI (ihi-gi), HEGI (ihi-ge, “ihi bage”), eta hitzon ehunka eratorri.

Beraz, IHI izan balu buruan, Pascalen esaera edertuko genuke benetan; Pascalek: gizakia, ihi pentsalaria

Gure arbasoek:   HIZ,  ihi biziduna

OINARRIZKO HITZEN ETIMOLOGIA HIZTEGIA

Hiztegi honetan euskera  hizkuntzaren 5 sekuentzia edo aldi bereizten dira: (laster azken bertsioa jarriko dugu Hiztegi Etimologikoen atalean)

Hiztegi honetan euskera  hizkuntzaren 5 sekuentzia edo aldi bereizten dira:

Hedabideetan zuzenean hartu da eta “koronabirusa” bataiatu dute, gurean ere. Baina nondik etor daiteke “koroa” eta “korona” berbak?

Hizkuntzalaritza ofizialak, noski, latinetik datorrela diosku. Latina, orain dela 3.000 inguru sortu zen Italiako erdigunean Tiber ibaiaren hegoaldean batzuen eritziz. Eta haiek asmatu al zuten koroa? Ala aurretik egon ziren greziarrek, egiptoarrek edo Mediterraneoko edozein kulturatan ez al zuten holakorik? Ala ez al zen euskeraz berba egiten askoz lehenagotik?

Latinez milaka testu idatzi zenez, automatikoki, haiek erabiltzen zituzten berba guzti horiek beretzat gelditu dira, grezieraz aurretik idatzi direnak izan ezik. Gauza bera arabierarekin. Baina bi hizkuntza horietan asko idazteak eta haiek hainbat berba lehenengo aldiz idatzi eta jasotzea ez litzateke hitz horien gurasotasun gisa hartu behar, batez ere, hitz familia osoaren jabe ez badira, hemen ikusiko dugun bezala.

Gazteleraz berdin gertatzen da. Haien hiztegietan “cuchillo”, “arbol”… eta hainbat berba guk baino lehen jaso zituzten baina horrek ez du esan nahi berba horiek gureak ez direnik, guk ere erabilzen ditugulako nahiz  eta horietako asko, beldurrez, ez ditugun gure hiztegietan sartu nahi izan. Kutxiloa, kutxak egiteko tresna izan zitekeen, arbola (ar –arbustoa- biribila), etab.

Ea, ikus ditzagun jaso ditugun proposamenak:

Jabi Goitia

“goi oro ena”, laburrean, “gorona”, buelta guztikoa, hau da mendi baten gailur punta (hasieran) eta gizakiaren “buru-eraztuna” (geroago). Goi argi dago, eta “oro” biribila da.

Josu Naberan

KORO kreta/minoikoa da (guztizkoa, biribila). Hitzaren bilakaera: KORO/GOR-/ORO/OSO

CORONA: koro-ona, hau da, KORO-UNEA

Jon Goitia

Nire aitxen liburuan irakurten da: CORO = KORO = Bóveda. Nik pentzaten dotena da erderaz CORONILLA antzeko berba bat dela. Elizan ere “Koroa” goialdea liteke, normalean kantatzen dutenen kokalekua.
KO = boveda + KO bardiñ, bi biar >>> KOKO (burua) doblemente abovedado, esfera,
KORO + NA >> KORONA, koroan imiñitzen dana, lo que se pone en el KORO, la del KORO

Felix Zubiaga

KORONA < KOROA  bokal arteko N galtzen denean.
KORONA <KOROENA gehieengo formatik dator. Beraz, erroa KORO> KORRO da
KORO mendi gaina, kasko biribila, antxinatik toki sakratut<at edukia: EKUR (Sumerian) KOROmendi gure artean, KORU-Ama Donosotian, KORU+ate>KURTZE/ KURTZIO<KRUZ >CORTE>GORTA bidenabar
Eratorriak GORO, GORONAETA,  GORO-mendi,
Analigiak: elizetako KORUA, KORUA egin, hacer CORRO

Joseba Mintegi

Biak ala biak euskera dira. Bai Korona eta baita koroa ere. Korona da jatorrizko forma eta Koroa da bilakatua, berritua, modernoa. Euskerak duen joera N galtzekoa da. Hori askotan ikusten dugu eguneroko hizkuntza.

Hala: Ma(ha)in>Ma(ha)i; Zartagin>Zartagi; Mamin>Mami…
Horrela ere toponimian: Lejona>Leioa; Lazkano>Lazkao; Galdakano>Galdakao

Hitz hone kasuan, nire uste apalean, lehen erroa URRU ala ORRU eta URU ala ORU da, U>O bilakaera dugu hor.

ORU “lurra” da, “lur garaia, goitua” eta zentzu irekian “guztia” ere bada, hortik gaur egungo ORO=”guztia”, “dena”, hortik ere ORU+BE>ORUBE (solar). Felixen teorizazioari jarraikiz, erro horrek gizatzeko bi aurrizki (behintzat) hartzen ditu: KA- eta BE-. Eta horrela lortzen dira KA+ORRO>KORRO eta KA+ORU>KORU eta baita BE+URRU>BURRU eta BE+URU>BURU. KORU delakoa goiko eremua litzateke, hortik elizako korua eta abar. Aldiz BURU, gizakion eta zenbait animaliaren goiko muturra dugu.

Azkenik, KORO+NA horrek goiko eremuari dagokiona adierazten digu eta horixe da KORONA, goiko eremuan dagoena. Hortik Nafarroako Aezkoan dagoen mendi goitu baten izena, non eremua euskalduna den, peto petoa, eta mendiaren izena KORONA:

Beraz, korona, gorona, koroa, goroa gure latin aurreko berbak izan daitezke, Europako ama hizkuntzarenak.

PUJOL DE GASSET (hilobi batean aurkitu dute eta gaia heriotza eta berpizkundeari buruzkoa da, jakina).

1. Multzoa:

m´bar´tiaikiz :abar´ieikite  :zinebetin :ur´eker´er´e : aurunibeikeai :

Bereizketa

M´bar-tiaikiz: abar´-ieiki-te-zine-betin-ur´e´-ker´e: aur-uni-beike-ai:

Berreraiketa

Umarti-sikeai: abar-ieikite-zine-betin: ur-en-ker´e: aur-uni-bei-ke-ai:

Irakurketa

ETSE-NAGUSIKO BOKALEA: HIRE HONDAKINAK BIR-JEIKI BITEZ BEHINGOZ, DEFUNTU HORI, UR EMANKORREN UNI-ANDERE BIKAINAREN HAUR HORI:

2-3.      Multzoak:

Baitezki: ekuzu: sosinbiur´ru: aztebeikeaie: ekar´iu: atuniu: botuei: baitezki: ber´ígarzenze: ultiteger´aigaze: arkitiger: aigaz: balkebiur´aiez: baitez banikekarze: borberoniu: kosoiu: baitezki: ber´igarzenze: ultiteger´aigaze.

Bereizketa eta berreraiketa

Baitez-ki: ekuzu: sosin- biurr: une: az-te-bei-ke-aie: ekar´iu: ate-un-iu: boro-tui-ei: baitezki: ber´-i-gara-zenze: ulti-te-ger-aigaze: boro-ber-on-iu: koso-iu: baitezki: ber´i-gar: zenze: ulti-teger: aigaze.

Irakurketa

ETA ENTZUN, HALA, URBI DELAKOAN, IBAIGUNEKO UR-JAUZI HARRIGARRIAK, BAITA ERE IBERBURU-GUNE BIKAINA NAHIZ IBER-GAINEA,

4. multzoa

Arkitiger: aigaz: balkebiur´aiez: baitezbanikekarze.

Bereizketa eta berreraiketa

Arki-tiger: aigaz: balke-biur-aiez: baitez-ban-ike-kara-ze

Irakurketa

ETA HALAXE AGERRE ARGI ETA GARBIA, BAITA ERE URBIKO ARRO EMANKOR HAIEK, ETA GOIEN EDER-EDERRAK, ZU DEFUNTU !

Ekarpenak

KULTURA:

Zenduari agur egiteko poema ederra da, sentimenduz eta irudimenez bikaina. Horrelakoren bat nahi nuke.

IUN/UNI Damarenganako jarrera errespetuz betea dager.

HIZKUNTZA:

Ekarpen ugari damaigu testu oso honek (azkenean!): aditz-joko aberatsa, adizlagunak eta adberbiozko esaerak: halaxe (aigaz), behingoz (betin), baitere (baitez, baitezke), hain ederrak (ban-ike)

Hala nola aditza: jaiki bitez (ieikite), entzun ezazu (ekuzu), aginduzko ugariren artean; eta bokatiboak: zendu hori (zen-ze)… Eta denetik garrantzitsuena –IU aditz erroa, iberierazko aditza berreraikitzeko baliagarria.

Azkenez, izenlagunak: ur emankorrak, Uni bikaina), ur-jauzi ederrak (ke), hain ederrak (ban-ike)

Deklinabideari dagokionez, AI (ha, hura); EI (haiek); AIEZ (HAIETAZ). Altxor aberatsa, beraz.

Zubiaga: be+ota

Naberan: behe-soin > soin adarra

Etxamendi : ainitz hizkuntzetan zantzu  eta era berdinsuko hitzak badira, abest. bâzâu(s) , arm. bazuk , gr. pêkhus <<*bbâghu, skr. bhâhu ; latinak grezieratik brac(c)hium , bainan gr. brakhiôn-ek “beso” baino lehenik diona da “soin aldea” (Chtr.193) “partie humérale du bras par opposition à l’avant-bras pêkhus”.

Beraz bi balizkori buruz jo daiteke : 1°-BESO letorke cast. brazo bezalako batetik , /R/ galdurik  ???  2°-osatuzko hitza litaike  BI “2”+ SOIN “espalda”, beraz “dual” bat , begi, belarri, behatz, belhain bezala ???

Morvan: baliteke kaukasieratik etortzea: mecu, bico (c = ts) “id.”, arapaho bees “id.”?

Goitia: Guztiok dakigun bezala, gizakiok eta tximinoak daukaguz aurreko (edo goiko) goi adarrak, aurrez aurre jar daitezkeen adar indartsuak. “bez”,  eta erderazko “reves”, bat dira, Latinezko “reversus” ere, Euskeraren “bez”-etik (reversible) dator. “o”, moduko atzizkiarekin,” bez o”, zera nahi du esan, ” lo que se enfrenta”, besoaren artikulazioak elkarri aurre egin eta tresna eragingarriak besoei esker arbola bateri oratu ahal diogulako.

Agud-Tobar